Roofkunst en restitutie in Nederland – een historisch overzicht
In de twaalf jaar waarin de nazi’s aan de macht waren, 1933-1945, vond een kunstroof plaats van ongekende proporties. Na de oorlog keerde maar een klein deel van de werken terug bij de – meestal Joodse – eigenaren of hun nabestaanden. De onderstaande tijdlijn vertelt het verhaal van deze kunstroof en de naoorlogse afwikkeling ervan in Nederland, waarbij zowel de ‘grote geschiedenis’ als individuele lotgevallen worden besproken.
Tijdlijn roofkunst en restitutie 1933-heden
Op 30 januari 1933 wordt Adolf Hitler het regeringshoofd van Duitsland. Door middel van strategische politieke manoeuvres, met als drukmiddel de Rijksdagbrand van 27 februari 1933, weet hij de democratie buiten werking te stellen en alleenheerser over Duitsland te worden. In de Nacht van de Lange Messen (30 juni-2 juli 1934) zuivert hij de Duitse legertop. Tientallen tegenstanders worden vermoord. Zo krijgt hij ruim baan om te doen wat hij al jaren van plan is en heeft vastgelegd in zijn boek Mein Kampf uit 1925: een groot Duits rijk creëren waarin geen plaats is voor ‘niet-arische’ mensen.
Hitler salueert bij een mars van de Sturmabteilung (SA), Braunschweig 1932 (beeld: Deutsches Bundesarchiv/Wikimedia Commons) Op 7 april 1933 zuiveren de nazi’s het ambtenarenapparaat met behulp van het op die datum ingestelde Gesetz zur Wiederherstellung des Berufsbeamtentums (Wet tot herstel van de professionele overheidsdienst). Joodse ambtenaren worden ontslagen; waaronder rechters, advocaten, notarissen, professoren en leraren. Ook niet-Joodse tegenstanders van het regime verliezen hun baan op basis van deze wet.
Eén van de mensen die door deze maatregel wordt getroffen, is Curt Glaser (1879-1943). Curt Glaser is een Joodse kunsthistoricus en verzamelaar en sinds 1924 directeur van de Staatliche Kunstbibliothek in Berlijn. Ten tijde van de Weimarrepubliek is hij een prominente figuur in de Berlijnse kunstwereld. Zijn ambtswoning aan de Prinz Albrechtstrasse is een ontmoetingsplaats voor kunstenaars en intellectuelen. Samen met zijn echtgenote Elsa Kolker legt Glaser een omvangrijke kunstverzameling aan. In april 1933 volgt zijn ontslag als gevolg van het Gesetz zur Wiederherstellung des Berufsbeamtentums. Hij verliest dan ook zijn woning. Niet veel later verkoopt hij zijn kunstcollectie. Hij vlucht in juli 1933 naar Amerika en overlijdt daar in 1943.
Eén van de kunstwerken van Curt Glaser, een winterlandschap van Jan van de Velde II, wordt in 1935 gekocht door het Rijksmuseum. In 2010 restitueert de Nederlandse staat het winterlandschap aan de erfgenamen van Curt Glaser. De Restitutiecommissie had daartoe geadviseerd omdat Glaser al heel vroeg tijdens het naziregime met zware vervolgingsmaatregelen te maken kreeg. Bij de beoordeling van zaken gaat de commissie ervan uit dat verkopen door Joodse families in de naziperiode onvrijwillig waren, tenzij nadrukkelijk anders blijkt. In het geval van Curt Glaser was van het laatste geen sprake.
Door de nazi’s beklad bordje van de advocaat en notaris Werner Liebenthal te Berlijn (beeld: Hanna Liebenthal/Wikimedia Commons) Op 1 april 1933 roept Hitler op tot een boycot van Joodse ondernemingen. Leden van de Sturmabteilung (SA) hangen op deze dag rond bij Joodse winkels en bedrijven. Ze dragen borden met antisemitische teksten en bekladden deuren en etalages. De actie duurt een dag, maar de bedreiging die ervan uitgaat, is groot.
In de eerste jaren van het naziregime is nog geen sprake van wettelijke ‘arisering’ van Joodse bedrijven. De arisering van ondernemingen is aanvankelijk een bijeffect van fiscale maatregelen die Joden ertoe moeten bewegen het land te verlaten. De meerderheid van de Joodse ondernemingen wordt door de eigenaren zelf, onder indirecte of directe dwang, in de loop der jaren geliquideerd. Er ontstaat een ‘ariseringsindustrie’ waarin instellingen en tussenpersonen (zakenlieden, advocaten, bankiers, makelaars) profiteren van de druk waaronder Joodse ondernemers en particulieren zich geplaatst zien. Arisering van kleine en middelgrote Joodse ondernemingen verloopt sneller dan die van grotere ondernemingen. In dorpen en kleine steden worden ondernemers ten val gebracht door middel van intimidatie en boycots. Lokale afdelingen van de Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei (NSDAP) spelen daarbij een belangrijke rol. Vanaf 1938 krijgt de arisering van ondernemingen de vorm van een systematisch bureaucratisch proces, dat in 1938 en 1939 zijn hoogtepunt bereikt.
De Duits-Joodse Max Stern moet in 1937 onder dwang van de nazi’s zijn kunsthandel ‘Julius Stern’ opgeven. Een deel van zijn handelsvoorraad verkoopt hij – tegen een minimale opbrengst – op een zogeheten Judenauktion, waarna hij eind 1937 naar Engeland vlucht. Bezittingen die in Duitsland achterblijven, nemen de nazi-autoriteiten in beslag. In januari 1938 geven de nazi’s opdracht tot het blokkeren van Sterns binnenlandse activa, in het bijzonder zijn bankrekeningen. In juli van dat jaar wordt hem het Duitse staatsburgerschap ontnomen. Dit betekent tevens de confiscatie van zijn gehele vermogen.
Een van de kunstwerken die Stern in deze benarde periode moet verkopen, is het schilderij Allegorie op de aarde en het water van Jan Brueghel I. Het bevindt zich vervolgens enige tijd bij een Nederlandse kunsthandel, om rond 1943 te worden doorverkocht aan de Hamburger Kunsthalle.
Na de oorlog wordt Brueghels schilderij naar Nederland gerecupereerd, maar niet opgeëist door Max Stern. Hij woont dan in Canada en weet waarschijnlijk niet dat het doek zich in Nederland bevindt. In 2007 melden Sterns erfgenamen zich bij de Nederlandse staat, die het nog altijd in bezit heeft. Na onderzoek oordeelt de Restitutiecommissie dat teruggave op zijn plaats is omdat Max Stern het schilderij onvrijwillig verkocht en niet vrij kon beschikken over de opbrengst ervan.
Bij het Joodse warenhuis Tietz in Berlijn, 1933 (beeld: National Archives and Records Administration/Wikimedia Commons) Het anti-Joodse beleid in Duitsland is aanvankelijk gericht op het verdrijven van de Joodse bevolking door emigratie. Verschillende onderdelen van de overheid worden bij dit proces ingezet. Door middel van uitsluiting en intimidatie probeert men het leven van Joden onmogelijk te maken. Na de machtsgreep door Hitler ontstaat er een aanhoudende stroom aan Joodse vluchtelingen die Duitsland verlaten. Behalve Joden vluchten ook vele communisten, socialisten en andere politieke tegenstanders van het regime het land uit.
Onder de vele Joodse families die Duitsland ontvluchten, bevindt zich de familie Flersheim. Zij – de ouders Ernst en Gertrud en hun drie kinderen Hans, Edith en Margarete – komen uit Frankfurt am Main, waar Ernst leiding geeft aan een internationaal familiebedrijf. Ook verzamelen zij kunst. Onder het nazibewind verliest de familie Flersheim haar zekerheid van bestaan en een aanzienlijk deel van haar vermogen. In 1936 en 1937 wijken de beide dochters Flersheim uit naar Londen (Edith) en Brussel (Margarete). Ernst Flersheim voert in 1935-1936 onderhandelingen met de Duitse autoriteiten over de verplaatsing van zijn onderneming naar het buitenland. In maart 1937 vlucht hij naar Nederland, een jaar later gevolgd door zijn echtgenote. De Flersheims laten een deel van hun kunstcollectie in 1937 veilen in Frankfurt am Main. Een ander deel wordt later geconfisqueerd. Vermogen dat zich nog in Duitsland bevindt, wordt in beslag genomen. In 1943 worden Ernst en Gertrud Flersheim via Westerbork naar Bergen-Belsen gedeporteerd. Van het gezin Flersheim overleeft alleen Edith de Holocaust.
Eén van de in beslag genomen schilderijen, Gebed voor de maaltijd van Jan Toorop, wordt na de oorlog aangekocht door het Zeeuws Museum te Middelburg. In 2008 adviseert de Restitutiecommissie om het schilderij te restitueren aan de nabestaanden van Ernst en Gertrud Flersheim. Omdat de commissie oordeelt dat het museum het schilderij in 1981 te goeder trouw heeft verworven, acht zij het redelijk en billijk wanneer de verzoekers een bedrag aan het museum betalen ter hoogte van de toenmalige aankoopsom.
Slaapzaal van het Joodse ‘Vluchtelingenkamp Lloyd Hotel’, Amsterdam ca. 1940 (beeld: Stadsarchief Amsterdam) De zogenoemde ‘rijksvluchtbelasting’ (Reichsfluchtsteuer) is al tijdens de Weimarrepubliek (1918-1933) ingevoerd. Dit ter bestrijding van de economische crisis, die leidt tot kapitaalvlucht uit Duitsland en een ernstig tekort aan deviezen. De regering-Brüning reageert hierop door op 8 december 1931 de rijksvluchtbelasting in te stellen. Deze regeling houdt in dat iedereen die tussen 31 maart 1931 en 1 januari 1933 uit Duitsland is vertrokken of nog zal vertrekken, een kwart van zijn belastingplichtige vermogen moet afdragen aan de staat. De regel geldt niet wanneer het vermogen beneden de 200.000 rijksmark ligt of het jaarinkomen minder is dan 20.000 rijksmark. Bij het niet nakomen van deze belastingplicht dreigt een gevangenisstraf van ten minste drie maanden, inbeslagname van het vermogen en geldboetes tot onbeperkte hoogte. Bovendien wordt er in dat geval een Steuersteckbrief opgesteld waarin naam, adres en schuld worden genoteerd, samen met het bevel tot onmiddellijke aanhouding van de persoon in kwestie. Het afdragen van rijksvluchtbelasting wordt verplicht vanaf het moment van emigratie. Mensen die al geëmigreerd zijn vóór het inwerkingtreden van de regeling dienen de belasting alsnog binnen een maand te voldoen.
Na de machtsgreep van de nazi’s op 30 januari 1933 wordt aanvankelijk niets veranderd aan de rijksvluchtbelasting. Het middel is enerzijds in strijd met het doel om Joden tot migratie te bewegen, maar aan de andere kant kan men zo een deel van het vermogen van rijke vluchtelingen in beslag nemen. De nazi’s verlengen de rijksvluchtbelasting diverse malen en in 1942 bis auf weiteres. Dat deze belasting wordt geheven en betaald, betekent overigens niet dat Joden het overgebleven vermogen kunnen meenemen naar het buitenland.
Vanaf 1934 worden de deviezenbeperkingen telkens verscherpt. Vanaf dat jaar mogen emigranten slechts 10 rijksmark in buitenlandse deviezen meenemen. Geldtransfers worden begin 1934 beperkt tot 10.000 rijksmark en vanaf juni 1934 verder verlaagd tot 2.000 rijksmark. Grotere bedragen moeten op een geblokkeerde rekening worden geplaatst, waarbij uiteindelijk maar een beperkt deel ten goede komt aan de emigrant. Feitelijk vindt zo onteigening plaats.
Aanvankelijk vinden de door deze regelingen getroffenen nog manieren om zich eraan te onttrekken. Banken laten bijvoorbeeld Joodse directeuren met een beroep op ‘volkseconomische’ belangen naar het buitenland vertrekken. Dat geldt als een reden om geen rijksvluchtbelasting te hoeven betalen. In reactie daarop proberen de nazi’s de mazen in de wet te dichten. Op 18 mei 1934 worden de mogelijkheden tot het ontduiken van de belasting beperkt en wordt de vrijgestelde grens van 200.000 naar 50.000 rijksmark verlaagd. Het gehele Duitse belastingsysteem wordt vanaf 16 oktober 1934 genazificeerd door de bepaling dat alle regelingen in nationaalsocialistische zin te interpreteren zijn.
Ondanks de beperkingen lukt het sommige vluchtelingen om grote bedragen weg te sluizen. In 1937 en 1938 worden de maatregelen hiertegen verder verscherpt. Een opvallende wijziging vindt plaats op 19 december 1937, wanneer wordt bepaald dat alle schenkingen boven de 10.000 rijksmark die vanaf 1 januari 1931 hebben plaatsgevonden, met terugwerkende kracht bij het vermogen moeten worden opgeteld. Op die manier probeert de overheid ongedaan te krijgen dat Joodse families door middel van schenkingen hebben getracht te voorkomen dat hun vermogen in handen van de nazi’s zal vallen.
Het Reichsfinanzministerium te Berlijn, 1935 (beeld: Deutsches Bundesarchiv/Wikimedia Commons) In de loop van de jaren dertig wordt de anti-Joodse stemming in Duitsland steeds feller, aangewakkerd door de overheid. Binnen de NSDAP broeit het, onder meer vanwege het trage economisch herstel en de nasleep van de Nacht van de Lange Messen (30 juni-2 juli 1934). In maart 1935 leidt dat tot een pogromachtige sfeer en een golf van geweld tegen Joden. Joden worden lastiggevallen, uitgescholden en mishandeld, hun zaken worden geboycot of vernield. Deze aanvallen zijn zo slecht voor de internationale reputatie van Duitsland dat Hitler genoodzaakt is om in augustus 1935 te bevelen dat de acties tegen Joodse individuen moeten stoppen. Op 15 september 1935 worden vervolgens de Neurenberger rassenwetten afgekondigd. De wetten bepalen wie op grond van zijn afkomst als Joods geldt. Op grond daarvan wordt bepaald welke rechten iemand heeft en in hoeverre iemand nog mag deelnemen aan het maatschappelijk leven.
Schema dat aangeeft of een huwelijk is toegestaan volgens de Neurenberger rassenwetten (beeld: www.tracesofwar.com/Wikimedia Commons) Na weken van politieke druk op Oostenrijk geeft Hitler op 12 maart 1938 het bevel tot een invasie van het land. Weerstand ondervinden de Duitse troepen nergens, grote groepen Oostenrijkers staan op straat te juichen wanneer de tanks voorbij rollen. De Führer reist diezelfde dag naar Linz, vlakbij zijn geboorteplaats Braunau, en spreekt de Oostenrijkers toe vanaf het balkon van het stadhuis. Het is zijn opdracht, verklaart hij, om zijn Heimat weer bij het Duitse rijk te voegen. Op 13 maart 1938 is de Anschluss van Oostenrijk een feit.
In de dagen daarna arresteren de nieuwe Oostenrijkse machthebbers zo’n 70.000 ‘vijanden’, onder wie vooral Joden, socialisten en communisten. Joodse winkels en huizen worden geplunderd, vele Joden slaan op de vlucht of plegen zelfmoord. In zijn boek De haas met ogen van barnsteen. Een verborgen erfenis beschrijft Edmund de Waal hoe het er in Wenen aan toegaat in de chaotische dagen rond 13 maart 1938:
‘Het is alsof er een hendel is overgehaald. Lawaai golft door de straat, de Schottengasse weergalmt van de stemmen. Er wordt geschreeuwd: ‘Ein Volk, ein Reich, ein Führer’ en ‘Heil Hitler, Sieg Heil’ en ‘Juda verrecke!’ – Dood aan de Joden! Er is een stroom van bruinhemden. Er zijn luid toeterende taxi’s en gewapende mannen op straat, en politiemensen dragen opeens banden met een hakenkruis om hun arm.’
Nog vóór de officiële Anschluss, in de nacht van 11 op 12 maart 1938, weten Oostenrijkse nazi’s het stadspaleis van De Waals Joodse overgrootouders Viktor en Emmy von Ephrussi te vinden:
‘Het is ook diezelfde eerste nacht dat het straatlawaai overgaat in geschreeuw op de binnenplaats van Palais Ephrussi, weergalmend tegen de wanden en vanaf het dak. Dan bonken er voeten de trap op, de drieëndertig lage treden naar het appartement op de tweede verdieping. Er wordt met vuisten op de deur geslagen, iemand blijft op de bel drukken en dan staat er een tiental binnen, een handjevol in een soort uniform – sommigen met een hakenkruisband om hun arm, sommige gezichten bekend. Sommigen zijn nog maar jongens. Het is één uur in de ochtend en niemand slaapt, iedereen is aangekleed. Viktor en Emmy en [hun jongste zoon] Rudolf worden de bibliotheek in gedreven. Die eerste nacht zwermen ze door het appartement. Er wordt geschreeuwd vanaf de andere kant van de binnenplaats als een aantal de salon heeft gevonden met zijn Franse ensemble van meubels en porselein. Onder gelach wordt Emmy’s kabinet geplunderd. Iemand hamert een deuntje op de piano. Sommige mannen zijn in de studeerkamer waar ze laden opentrekken, een chaos maken van de bureaus, de foliobanden van de lessenaar in de hoek op de grond gooien. Ze lopen de bibliotheek in en rukken de globes van hun standaard. (…) Emmy, Viktor en Rudolf worden tegen de muur geduwd en een drietal tilt de secretaire op en duwt die over de balustrade, zodat het meubel met een geluid van versplinterend hout met al zijn verguldsel en inlegwerk te pletter slaat op de stenen plavuizen van de binnenplaats. De val van deze secretaire – het huwelijksgeschenk van Fanny en Jules uit Parijs – duurt lang. Het geluid kaatst terug van het glazen dak. Uit de gebroken laden regent het brieven over de binnenplaats. Jullie denken dat je ons in je macht hebt, godvergeten stelletje stinkbuitenlanders. Jullie gaan er goddomme achteraan, godvergeten stinkjoden.’
De Von Ephrussis verliezen binnen enkele weken al hun bezittingen. Op 27 april 1938 melden de autoriteiten dat het Palais Ephrussi aan de Wiener Ring geheel geariseerd is. De betekenis en impact van het nazi-roofproces wordt indringend beschreven door achterkleinzoon Edmund de Waal:
‘Het was niet meer hun huis. Het was vol mensen, sommigen in uniform, sommigen in burger. Mensen die kamers tellen, die lijsten opstellen met objecten en schilderijen, die dingen weghalen. Ergens is daar ook [het dienstmeisje] Anna. Ze heeft te verstaan gekregen dat ze moet helpen bij het inpakken in kisten en kratten, dat ze zich moet schamen dat ze voor de Joden heeft gewerkt.
En het gaat niet alleen om hun kunst, niet alleen om de snuisterijen, al de vergulde spullen op tafels en schoorsteenmantels, maar ook om hun kleren, Emmy’s wintermantels, een krat met Oostenrijks serviesgoed, een lamp, een bundel paraplu’s en wandelstokken. Alles wat er tientallen jaren over gedaan heeft om in dit huis bijeen te komen, een plaats te krijgen in laden en kasten en vitrines en hutkoffers, huwelijksgeschenken en verjaarscadeaus en souvenirs, wordt nu weer naar buiten gedragen. Dit is de vreemde ontmanteling van een collectie, van een huis en van een gezin. Dit is het moment van splitsing waarop schitterende dingen worden weggehaald en de voorwerpen die de familie zo vertrouwd zijn, die ze hebben gekoesterd en liefgehad, tot spullen worden.’
Ook andere Joodse families worden na de Anschluss in hoog tempo beroofd van hun bezit. De zakenman en kunstverzamelaar Franz Oppenheimer en zijn vrouw Margarethe wonen nog maar kort in Wenen als Hitler het land bezet. Zij zijn eind 1936 uit Berlijn gevlucht en hebben een deel van hun porseleinverzameling kunnen meenemen. Op 11 maart 1938 slaan zij opnieuw op de vlucht voor de nazi’s. Via Budapest en Stockholm weten zij naar de Verenigde Staten te ontkomen. Net als eerder in Duitsland moeten ze aanzienlijke bedragen aan Reichsfluchtsteuer afdragen. Hun bezittingen in Oostenrijk, waaronder de nog aanwezige kunstwerken, worden geconfisqueerd.
Ergens tussen 1936 en 1938 koopt de Amsterdamse bankier Fritz Mannheimer een deel van Oppenheimers porseleincollectie. Wanneer Mannheimer in 1939 plotseling overlijdt, wordt zijn onderneming failliet verklaard vanwege hoge schulden. Na de Duitse inval in Nederland slaagt Kajetan Mühlmann, een handelaar die voor de nazi’s werkt, erin om de collectie Mannheimer te bemachtigen en naar Duitsland uit te voeren.
Na de bevrijding wordt de collectie Mannheimer teruggevonden en naar Nederland gerecupereerd. De objecten gaan over in de collectie van de Nederlandse staat. In 2019 besluit de Restitutiecommissie, nadat de erven van Franz en Margarethe Oppenheimer een restitutieverzoek hebben ingediend, dat de porseleinverzameling aan hen moet worden teruggegeven. De verkoop aan Fritz Mannheimer was immers geen gewone verkoop, maar een uitvloeisel van de nazivervolging.
De Anschluss van Oostenrijk, 13 maart 1938 (beeld: Deutsches Bundesarchiv/Wikimedia Commons) Vanaf 1938 volgen de anti-Joodse maatregelen elkaar nog sneller op in nazi-Duitsland. Het totale vermogen van Duitse Joden is in 1933 10 tot 12 miljard rijksmark, in 1938 nog ongeveer de helft. Op 26 april 1938 krijgen Joden de opdracht hun bezittingen te laten registreren. Ook de straatterreur gaat door. In de zomer van 1938 organiseert propagandaminister Joseph Goebbels een intimidatiecampagne in Berlijn, waarbij winkels worden vernield en eigenaren mishandeld.
In november van dat jaar vinden de nazi’s een nieuwe aanleiding voor grootscheeps geweld tegen de Joden. Op 7 november wordt in Parijs de Duitse diplomaat Ernst vom Rath vermoord. De dader is de zeventienjarige Pools-Joodse Herschel Grynszpan, die dan net heeft gehoord hoe zijn ouders, broers en zusters – samen met tienduizenden andere Joden van Poolse komaf – in beestenwagons uit Duitsland zijn gedeporteerd. In reactie op de moord op Vom Rath orkestreren de autoriteiten in de nacht van 9 op 10 november 1938 een gewelduitbarsting tegen de Joodse bevolking: de Kristallnacht. In heel Duitsland en het geannexeerde Oostenrijk vernielen nazi-aanhangers Joodse winkels, huizen en begraafplaatsen; synagoges gaan in vlammen op. Honderden Joden worden vermoord of plegen zelfmoord. Ongeveer 30.000 Joden worden afgevoerd naar de concentratiekampen Dachau, Buchenwald en Sachsenhausen.
Op 12 november kondigt minister Göring aan dat de Joden 1 miljard rijksmark aan schadevergoeding dienen te betalen voor ‘de vijandige houding van het Jodendom tegenover het Duitse volk’. De nazi’s introduceren verschillende maatregelen om deze zogenoemde Judenvermögensabgabe te bewerkstelligen; waaronder de Verordnung zur Ausschaltung der Juden aus dem deutschen Wirtschaftsleben (verordening tot het uitschakelen van de Joden uit het Duitse economische leven) en de Verordnung über den Einsatz des jüdischen Vermögens (verordening tot het inzetten van het Joodse vermogen). Op 12 december 1938 worden nieuwe beperkingen doorgevoerd: Joden mogen geen waardevolle zaken als goud, zilver, edelstenen en kunst meer meenemen naar het buitenland.
Het gevolg van de Kristallnacht is dat de Duitse en Oostenrijkse Joden nog meer bereid zijn om hun vermogen achter te laten om uit het land weg te kunnen komen. Nog steeds wordt toestemming voor vertrek pas gegeven wanneer de Reichsfluchtsteuer en andere belastingen zijn betaald. Alleen wie de juiste verklaring van de belastingdienst bezit, kan een uitreispas krijgen. Het verzaken van de belastingplicht wordt ingezet om het staatsburgerschap in te trekken, waarna volledige onteigening volgt. In 1939 schrijft een hoge ambtenaar trots dat de belastinginstanties in de voorste colonnes van de strijd tegen het Jodendom vechten.
Minister Hermann Göring bepaalt datzelfde jaar dat de emigratie van Joden met alle middelen moet worden gestimuleerd. Hiertoe wordt de Reichszentrale für Jüdische Auswanderung ingericht, die valt onder verantwoordelijkheid van de SS’er Reinhard Heydrich. In dat kader is het Reichsfinanzministerium vanaf 1939 tot meer tegemoetkomingen bereid. Joden die zich niet kunnen houden aan de afdrachttermijn in hun visum, mogen het land verlaten als ze met zekerheid goederen achterlaten, zoals grond of effecten. De uitreisbepalingen zijn echter zo ingewikkeld dat Joden dertien tot vijftien bewijsmiddelen moeten overleggen en vaak twee- tot driemaal van de reis moeten afzien, of zelfs helemaal niet kunnen vluchten. Wanneer dat wel lukt, is dat met het beperkte deel van hun vermogen en bezittingen dat niet door de nazi’s is geroofd.
De Duits-Joodse bankier en kunstverzamelaar Martin Israel Aufhäuser weet in 1939 met zijn echtgenote Auguste naar Nederland te vluchten. Hij was tijdens de Kristallnacht van 9 op 10 november 1938 opgepakt en opgesloten in concentratiekamp Dachau. Diezelfde nacht plunderde de Gestapo de echtelijke woning. De bank waarvan Aufhäuser directeur was, werd ‘geariseerd’. Nadat hij is vrijgelaten, krijgen hij en zijn echtgenote in maart 1939 toestemming om Duitsland te verlaten. Ze kunnen enkele kunstobjecten meenemen.
In Nederland moet het echtpaar kunstwerken verkopen om in hun levensonderhoud te kunnen voorzien. Auguste Aufhäuser zal daarover later verklaren: ‘Den Lebensunterhalt waehrend des zweiten Jahres unseres hollaendischen Aufenthaltes bestritten wir wiederum meistens aus den Verkaeufen unseres Umzugsgutes.’ In 1941 lukt het de Aufhäusers om naar de Verenigde Staten te ontkomen. Martin Israel overlijdt daar in 1944, Auguste in 1961.
In 2006 krijgen de zoon, kleinzoon en schoondochter van Martin Israel en Auguste Aufhäuser twee schilderijen terug die hun (groot)ouders in het voorjaar van 1941 hadden moeten verkopen. Deze werken waren na de bevrijding teruggevoerd vanuit Duitsland naar Nederland en vervolgens opgeslagen in het rijksdepot. Een poging tot restitutie was op niets uitgelopen. Decennia later slaagt Bureau Herkomst Gezocht – de instelling die in de periode 1998-2004 onderzoek doet naar roofkunst in rijksbezit – erin om de nazaten van Martin Israel en Auguste te traceren in de Verenigde Staten, waarna de hereniging tussen de familie en de werken kan plaatsvinden.
De dag na Kristallnacht, 10 november 1938 (beeld: National Archives and Records Administration/Wikimedia Commons) Vanaf 1939 verslechtert de situatie nog verder voor de Joden in nazi-Duitsland. Het beleid om hen tot emigratie te dwingen maakt plaats voor een beleid dat is gericht op moord. Dit valt samen met de enorme vergroting van het nazirijk vanaf dat jaar: de nazi’s veroveren Polen, Nederland, België, Frankrijk, Luxemburg, Denemarken, Noorwegen en delen van Oost-Europa, Zuid-Europa, Rusland en Noord-Afrika. Bij de invasie van Polen (1939) en de Sovjet-Unie (1941) trekken zogenoemde Einsatzgruppen achter het Duitse leger aan om Joden, Roma, Sinti en politieke tegenstanders op beestachtige wijze te vermoorden. Anderhalf tot twee miljoen Joden vinden de dood voor het vuurpeloton of in een tot gaskamer omgebouwde vrachtwagen.
Vanaf 1941 opereert het Duitse emigratiebureau volledig in het kader van de Endlösung der Judenfrage; de ‘eindoplossing van het Joodse vraagstuk’. Hoge nazi’s zijn het er inmiddels over eens dat niet emigratie, maar vernietiging van de Joden de oplossing is. In oktober 1941 beginnen de massadeportaties van de Joden uit de Duitse steden. Ze worden opgesloten in getto’s en werkkampen in Polen, Letland en Litouwen. Tegelijkertijd wordt een uitreisverbod voor Joden afgekondigd. Deportatie stelt mensen overigens niet vrij van het betalen van Reichsfluchtsteuer. Met de elfde verordening op de Rijksburgerschapswet (Elfte Verordnung zum Reichsbürgergesetz) van 25 november 1941 verliezen Joden in het buitenland hun staatsburgerschap en vervallen nog in Duitsland aanwezige bezittingen aan de staat. Dit geldt ook voor naar het buitenland gedeporteerde Joden. Op 20 januari 1942 vindt de zogenoemde Wannseeconferentie plaats, waar de operationele kant van de Endlösung der Judenfrage wordt besproken. Hier nemen de nazi’s het besluit om alle Joden die zich binnen de grenzen van Hitlers Derde Rijk bevinden, systematisch en door middel van gifgas om het leven te brengen.
Joodse kinderen uit het weeshuis van Marysin, Polen, worden gedeporteerd naar het vernietigingskamp Chelmno, 1942 (beeld: Stanisław Poznański/Wikimedia Commons) In de nacht van 9 op 10 mei 1940 vallen Duitse pantsertreinen en patrouilles Nederland binnen. Honderden vliegtuigen van de Luftwaffe passeren de oostgrens in westelijke richting. Vroeg in de ochtend van 10 mei kondigt de Duitse ambassadeur de komst van een ‘geweldige Duitse troepenmacht’ aan. Het Nederlandse leger biedt nog enkele dagen weerstand, maar na het bombardement op Rotterdam – waarbij de binnenstad compleet wordt verwoest – geeft Nederland zich op 15 mei over. De ministers en koningin Wilhelmina zijn in de voorgaande dagen naar Londen gevlucht, waar zij een regering in ballingschap vormen. Het landsbestuur komt in handen van de nazi’s, met de Oostenrijker Arthur Seyss-Inquart aan het hoofd.
De Duitse inval leidt tot grote paniek bij de Joodse bevolking. Sommigen vluchten richting de kust in de hoop dat zij per schip uit Nederland kunnen wegkomen. Zo ook de Joodse kunsthandelaar Jacques Goudstikker, die met zijn vrouw Dési en zoontje Edo een plek weet te krijgen op het vrachtschip Bodegraven. Op 14 mei vertrekken zij vanuit IJmuiden naar Engeland. Het noodlot treft hen alsnog wanneer Goudstikker in de nacht van 15 op 16 mei in een ruim valt en overlijdt. Tegen de wens van zijn weduwe in verkopen zaakwaarnemers de kunsthandel vervolgens aan de Duitser Alois Miedl. De mooiste werken uit de collectie worden opgeëist door naziminister Hermann Goering.
De Amsterdamse apotheker Emanuel Vita Israël is een van de honderden Joden die na de Duitse inval zelfmoord plegen. Kunst en cultuur speelden in zijn leven een grote rol. Hij was één van de oprichters van het in 1932 geopende Joods Historisch Museum. Daarnaast verzamelde hij kunst en antiek. Boven zijn apotheek richtte hij stijlkamers in die hij openstelde voor het publiek. Als gevolg van zijn zelfmoord in mei 1940 wordt de collectie Vita Israël verkocht.
In de vroege jaren vijftig van de vorige eeuw treft de weduwe van Jacques Goudstikker een schikking met de Nederlandse staat, waarbij zij slechts een deel van de Goudstikker-werken terugontvangt die na de oorlog in beheer zijn gekomen van de Nederlandse staat. Haar schoondochter Marei von Saher zet zich vanaf de jaren negentig in om ook de overige kunstwerken terug te krijgen die zich nog in de rijkscollectie bevinden. In 2006 restitueert Nederland ruim tweehonderd werken aan de erven Goudstikker. Ook andere teruggaveverzoeken worden gehonoreerd, zowel in Nederland als elders.
De erven Vita Israël krijgen in 2015 het schilderij Raadsel van Nijmegen van Christiaen Coeuershof terug, dat zich sinds 1971 in de collectie van Museum Het Valkhof bevindt. In 2019 restitueert de gemeente Rotterdam een wijwateremmer en een kandelaar aan de erven.
Station Rotterdam Maas na het bombardement op Rotterdam, mei 1940 (beeld: Utrechts Archief/Wikimedia Commons) Vrijwel direct na de Duitse machtsovername volgen de eerste anti-Joodse maatregelen. Vanaf 1 juli 1940 mogen Joden geen deel meer uitmaken van de luchtbeschermingsdienst. Op 5 augustus wordt een verbod op ritueel slachten van kracht. Diezelfde maand krijgt het College van Secretarissen-Generaal informeel de opdracht om geen Joden meer in overheidsdienst te nemen. Eind oktober 1940 moeten alle Nederlandse ambtenaren een ‘ariërverklaring’ ondertekenen en worden de Joodse ambtenaren ontslagen. Stukje bij beetje verliest de Joodse bevolking haar rechten en vrijheid.
Net als in Duitsland lopen lokale initiatieven soms vooruit op centrale maatregelen van de overheid. Vanaf 14 september 1940 worden Joden geweerd van de markten in Amsterdam. Tegen het einde van het jaar hangen pro-Duitse caféhouders en winkeliers bordjes op met de tekst ‘voor Joden verboden’. Leden van de Weerbaarheidsafdeling (WA) – de militaire tak van de NSB – vallen Joden lastig op straat.
Bij het doorvoeren van de maatregelen is de nazi-overheid onder Arthur Seyss-Inquart gericht op het voorkomen van onrust en protesten. Dat verklaart de geleidelijke invoer van de maatregelen. In Nederland is de vervolging van de Joodse bevolking en de roof van hun bezittingen in eerste instantie een bureaucratisch proces dat tot uiting komt in de vorm van verordeningen, decreten, regelingen en formulieren. In de woorden van de historicus Gerard Aalders: ‘Verordeningen waren dus het middel waarmee de nazi’s hun plunderprogramma legitimeerden: de dolk was als het ware vervangen door de pen van de bureaucraat, maar die werkte zo mogelijk nog effectiever.’
Soms raken de verordeningen Joden op indirecte wijze. Zo moet op grond van verordening 26/1940 van 24 juni 1940 ‘vijandelijk vermogen’ (zowel geld als materiële goederen) binnen een week worden aangemeld bij de Deutsche Revisions- und Treuhand Aktiengesellschaft (DRT). ‘Vijanden’ zijn volgens deze verordening personen, bedrijven en instellingen die zich in geallieerde landen bevinden. In augustus 1940 treedt verordening 33/1940 in werking, die bepaalt dat de bezetter geld en goederen verbeurd kan verklaren.
Deze verordeningen treffen Joden die het land zijn ontvlucht en goederen in beheer hebben gegeven of opgeslagen. Een voorbeeld daarvan is het Oostenrijkse echtpaar Alfred en Fanny Mautner. Alfred, Fanny en hun dochter Ariane zijn in 1938 hun woonplaats Wenen ontvlucht. Via Praag en Amsterdam reizen ze door naar Parijs en later Uruguay. Hun goederen slaan ze tijdelijk op in Amsterdam. In 1942 neemt de bezetter deze in beslag. Al eerder, in 1941, laten de Mautners een schilderij uit de inboedel verkopen om de opslagkosten te kunnen betalen.
Het schilderij dat Alfred en Fanny Mautner in 1941 laten verkopen om de opslag van hun inboedel te kunnen betalen, De Bruiloft te Canaa door J.G. Platzer, wordt na de bevrijding aangetroffen in een museum in Silezië. Het wordt naar Nederland teruggebracht en opgeslagen in het rijksdepot. Nadat de erven een restitutieverzoek hebben ingediend, gaat het werk eind 2020 terug naar de erfgenaam van Alfred en Fanny Mautner.
Ambtelijke bekendmaking van de Commissaris-Generaal voor de Openbare Veiligheid, 31 mei 1941 (beeld: www.geschiedenislokaalwaterland.nl) Direct in mei 1940 vraagt rijkscommissaris Arthur Seyss-Inquart de Oostenrijkse kunstkenner Kajetan Mühlmann om naar Nederland te komen. Mühlmann zal zich in Nederland gaan bezighouden met het verwerven van waardevolle kunst voor de nazi’s. In Polen heeft hij op dat terrein al ervaring opgedaan en nu krijgt hij in Den Haag een eigen bureau, de Dienststelle Mühlmann, om de beste Nederlandse kunst op te sporen. Een zestal medewerkers zal hem gaan helpen bij die taak. Omdat Mühlmann de bescherming geniet van Seyss-Inquart, krijgen hij en zijn bureau in Nederland vrij spel. Een concurrerende roofinstelling, de door Alfred Rosenberg geleide Einsatzstab Reichsleiter Rosenberg (ERR), krijgt in Nederland minder voet aan de grond. Het werkterrein van de ERR is vooral Frankrijk, waar zich nog belangrijker kunstcollecties bevinden dan in Nederland. Wereldberoemde verzamelingen als die van de Joodse bankiersfamilie Rothschild neemt de ERR daar in beslag, om deze door te sluizen naar nazileiders.
De Dienststelle Mühlmann begeeft zich in Nederland op de reguliere kunstmarkt, maar zet ook Joden onder druk om hun collecties te verkopen. De Dienststelle werkt nauw samen met instanties als de Feindvermögensverwaltung – de instelling die ‘vijandelijk vermogen’ inneemt en beheert – en de Gestapo.
Zo is de Dienststelle Mühlmann betrokken bij de roof van kunstwerken van de Joodse bankier Gustaaf Hamburger. In 1940 weet Hamburger met zijn vrouw naar de Verenigde Staten te ontkomen, waarbij hij een groot deel van zijn bezittingen in Nederland moet achterlaten. De Wehrmacht confisqueert vervolgens zijn huis in Laren, met daarin een deel van zijn kunstcollectie. Elders in bewaring gegeven kunstobjecten worden eveneens geconfisqueerd en verkocht. Eén van de werken die de Dienststelle Mühlmann in handen krijgt, is het schilderij Landschap met bedelaars en twee ruiters bij een ruïne door Jan van Goyen. Men verkoopt het door aan een Oostenrijks veilinghuis.
Landschap met bedelaars en twee ruiters bij een ruïne wordt in 1951 vanuit Wenen teruggevoerd naar Nederland. Hamburger ontvangt direct na de oorlog diverse objecten uit zijn collectie terug, maar dit werk niet; waarschijnlijk omdat de Nederlandse instanties het voor een ander schilderij aanzien. In 2013 krijgt de dochter van Gustaaf Hamburger het schilderij alsnog terug van de Nederlandse staat.
Jan van Goyen, Landschap met bedelaars en twee ruiters bij een ruïne (beeld: https://wo2.collectienederland.nl) Verordening 189/1940 van 22 oktober 1940 is gericht op de verwijdering van Joden uit het economische leven. Joodse ondernemers moeten hun bedrijf voor 30 november 1940 opgeven bij de Wirtschaftsprüfstelle (de termijn wordt later verlengd tot 31 december 1940). Deze registratie is een opmaat voor verordening 48/1941 van 12 maart 1941, betreffende de ‘verwijdering van Joden uit het bedrijfsleven’. Als gevolg van die laatste verordening worden kleine Joodse ondernemingen opgeheven en grote bedrijven ‘geariseerd’.
De broers Salomon en Bernhard Stodel uit Amsterdam krijgen in oktober 1941 met deze regelgeving te maken. Als gevolg van verordening 48/1941 moeten zij hun kunsthandel Stodel uit handen geven aan een niet-Joodse Verwalter (beheerder), Johan Peter Joseph Kalb. De broers verliezen alle zeggenschap over het bedrijf. Op 5 augustus 1942 koopt beheerder Kalb de kunsthandel voor 46.765 gulden, een bedrag dat veel lager ligt dan de echte waarde van de zaak. Hij stort de koopsom bij Handelmaatschappij H. Albert de Bary & Co N.V. te Amsterdam ten gunste van Salomon en Bernhard Stodel. De gebroeders Stodel krijgen het geld echter niet tot hun beschikking. Zij overleven beide de oorlog en treffen hun kunstzaak na de bevrijding leeggeplunderd aan.
In 2006 dienen de erven Stodel een restitutieverzoek in met betrekking tot 26 kunstobjecten. Deze zouden hebben behoord tot de oude handelsvoorraad van de gebroeders Stodel en zijn verhandeld door beheerder Kalb. De werken waren na de oorlog teruggehaald uit Duitsland en in de rijkscollectie opgegaan. Voor zeven van de geclaimde werken stelt de Restitutiecommissie vast dat het voldoende zeker is dat beheerder Kalb ze heeft overgenomen uit de oude handelsvoorraad en ze vervolgens heeft verkocht. Twee van deze zeven werken – een vaas en een spiegel – blijken vermist te zijn: ze worden niet meer aangetroffen in de kunstdepots van de staat. De erven krijgen de vijf nog aanwezige objecten terug en ontvangen een schadevergoeding voor de vermiste stukken.
Twee van de werken die de erven Stodel hebben teruggekregen (beeld: RCE) In de eerste maanden van 1941 voert de bezetter maatregelen door die de bewegingsvrijheid van Joden verder beperken. Zo mogen Joden niet meer naar de universiteit en mogen ze geen radiotoestellen meer in huis hebben. Verordening 6/1941 van 10 januari 1941 bepaalt dat alle personen met ten minste één Joodse grootouder zich dienen te registreren. Het is één van de noodlottigste verordeningen uit de bezettingsjaren. Omdat er strenge straffen staan op het ontduiken van de plicht, wordt dit bevel vrijwel zonder uitzondering opgevolgd.
Ondertussen gaan de provocaties tegen Joden in de publieke ruimte door. In januari 1941 plunderen WA-leden en Duitsers Joodse zaken in Arnhem. In Amsterdam vinden vernielingen plaats waarbij door Joden gerunde uitgaansgelegenheden het moeten ontgelden. In reactie daarop vormen Joodse Amsterdammers knokploegen. Gesteund door communisten en andere tegenstanders van de nazi’s verdedigen ze zich tegen de jodenhaters. Medio februari 1941 richt de bezetter een Joodse Raad op in Amsterdam. De Joodse buurt wordt afgesloten met prikkeldraad en omgedoopt tot Joodse Wijk.
Op 22 en 23 februari 1941 mishandelen en arresteren de nazi-autoriteiten rond de vierhonderd Joodse mannen in Amsterdam. De arrestanten worden overgebracht naar Kamp Schoorl en daarna naar Mauthausen. Het duurt niet lang voor de eerste overlijdensberichten Nederland bereiken – slechts twee mannen zullen de verschrikkingen overleven. Mauthausen geldt vanaf dat moment als schrikbeeld.
Op dinsdag 25 februari 1941 breekt in Amsterdam een grote staking uit in reactie op het geweld tegen de Joodse bevolking. De bezetters kondigen de noodtoestand af en beëindigen de staking met geweld. Door de staking verrast, reageren zij met een systematischer aanpak van de vervolging. In de periode tussen februari 1941 en juli 1942 wordt de Joodse bevolking helemaal geïsoleerd van de rest van de samenleving. Gewelddadige acties en willekeur tegen Joden komen steeds vaker voor. Op 11 juni 1941 vindt in Amsterdam opnieuw een grote razzia plaats.
Op 15 september 1941 vaardigt de nazileider Hanns Albin Rauter de Anordnung über das Auftreten von Juden in der Öffentlichkeit uit (‘Regeling betreffende de positie van Joden in het openbare leven’). Op grond daarvan mogen Joden niet meer in parken, dierentuinen, horeca, musea, bibliotheken en sportgelegenheden komen. Ook openbare markten, veilingen en goederenbeurzen worden verboden terrein. Veranderen van woonplaats is niet langer toegestaan.
Het creëren van uitzonderingen op de regel is een belangrijk onderdeel van het vervolgingssysteem. Door de Joden voor te spiegelen dat zij vrijstellingen kunnen krijgen en zo (gedeeltelijk) aan vervolging kunnen ontkomen, zorgt de bezetter ervoor dat zij meewerken met de maatregelen. Met uitzondering van een uitreis naar niet-bezet gebied, zijn de verkregen rechten vrijwel altijd van tijdelijke aard. Nadat waardevolle goederen zijn afgestaan, bepaalde informatie is verschaft of anderszins, wordt de uitzonderingspositie (‘Sperre’) weer opgeheven.
Razzia op het Jonas Daniël Meijerplein in Amsterdam, 22 februari 1941 (beeld: www.beeldbankwo2.nl/Wikimedia Commons) Op 8 augustus 1941 kondigt de bezetter verordening 148/1941 af ‘betreffende de behandeling van het Joodse geldelijke vermogen’. Op grond van deze zogenoemde Eerste Liro-verordening dienen Joden vermogen boven een bepaald vrij maximum (meestal 1000 gulden) in te leveren bij de in Amsterdam gevestigde roofbank Lippmann, Rosenthal & Co., in de volksmond ‘Liro’ genoemd. De naam Lippmann, Rosenthal & Co. heeft de bezetter ontleend aan de gelijknamige Joodse bank aan de Nieuwe Spiegelstraat. Dit om een gevoel van vertrouwen op te wekken bij de Joodse bevolking.
Ook de bonnen die de Joden als bewijsstuk ontvangen, zijn erop gericht het roofproces de schijn van legaliteit te geven en de onrust te beperken. In de woorden van historicus Gerard Aalders: ‘De bezetters verzonnen eufemismen voor roof: ze “boekten over” en “schreven over”, ze “beheerden”, “bestierden” en “administreerden”, maar steeds waakten ze er angstvallig voor hun slachtoffers verbaal aantoonbaar te beroven. Woorden als roof, plundering of buit vielen nooit en waren taboe. Hooguit werd er wat in beslag genomen of geconfisqueerd, maar alleen als daarvoor een goede reden was. Deze vorm van Tarnung, de verhulling van de eigenlijke motieven – de plundering van en de massamoord op het Joodse volk – bereikte in het Hitler-tijdperk een hoge mate van perfectie.’
Het gebouw van de bank Lippmann, Rosenthal & Co (Liro-bank), Sarphatistraat 47-55, Amsterdam (beeld: Stadsarchief Amsterdam) Nadat de Joden in 1941 hun geld hebben moeten inleveren bij de Liro-bank, volgt een klein jaar later verordening 58/1942, oftewel de Tweede Liro-verordening. Deze is gericht op het verkrijgen van alle overige waardevolle voorwerpen in Joods bezit, waaronder kunstvoorwerpen, goud, zilver en sieraden. Het Devisenschutzkommando, dat berucht is om zijn ruwe optreden, ziet toe op de naleving van de Liro-verordeningen.
Rond januari 1943 weet het Devisenschutzkommando beslag te leggen op verschillende schilderijen en zilveren voorwerpen die de Joodse Isaac Goudeket heeft ondergebracht bij niet-Joodse kennissen. Deze voorwerpen, waaronder een mythologische voorstelling door de schilder J.A. Uytewael, worden overgebracht naar het depot van de Liro-bank. In september 1943 verkoopt Liro de mythologische voorstelling aan de firma Lempertz te Keulen. Isaac Goudeket is dan al niet meer in leven. Hij is vergast in Sobibor, net als zijn vrouw, twee dochters en jongste kleinzoon. Een derde dochter en zijn oudste kleinzoon behoren tot de weinige directe familieleden die de oorlog overleven.
De mythologische voorstelling wordt na de oorlog teruggebracht naar Nederland en opgeslagen door het rijk. Er is in die jaren niemand die het werk opeist omdat de nabestaanden niet weten dat het zich bij de Nederlandse staat bevindt. In 2004 wordt de familie getipt door Bureau Herkomst Gezocht, dat onderzoek doet naar roofkunst in de collectie van de rijksoverheid. Deze koppeling leidt het jaar erna tot de teruggave van het werk aan de nabestaanden.
J.A. Uytewael, Mythologische voorstelling (Venus, Adonis en Amor) Op 20 januari 1942, tijdens de zogenoemde Wannsee-conferentie in Potsdam, besluiten de nazi’s tot de Endlösung der Judenfrage (‘eindoplossing van het Joodse vraagstuk’). De Joodse bevolking in Hitlers nazirijk zal systematisch en met behulp van industriële middelen om het leven worden gebracht.
In februari 1942 krijgen alle Nederlandse Joden een ‘J’ of ‘B’ in hun persoonsbewijs gestempeld. Vanaf mei 1942 dienen zij verplicht een gele ster te dragen als zij zich op straat begeven. Twee maanden later rijden de eerste deportatietreinen van Amsterdam naar Westerbork en van daaruit naar de Duitse vernietigingskampen. Het zwaartepunt van de deportaties vindt vervolgens plaats in iets meer dan een jaar tijd. Op 13 september 1944 vertrekt de laatste trein vanuit Westerbork, met eindbestemming Bergen-Belsen.
Van de 140.000 Joden in Nederland worden er ongeveer 107.000 op transport gezet naar de nazikampen. Circa 28.000 Joden duiken onder, van wie later nog velen zullen worden verraden en opgepakt. Met rond de 104.000 Joodse slachtoffers heeft Nederland een van de hoogste slachtofferpercentages van Europa.
Verschillende roofinstanties storten zich op de bezittingen van de gedeporteerde Joden. Na inventarisatie van de verlaten woningen is de Einsatzstab Reichsleiter Rosenberg (ERR) verantwoordelijk voor de ontruiming ervan. In totaal worden ruim 29.000 woningen leeggehaald of ‘gepulst’ (het woord is ontleend aan verhuisonderneming Abraham Puls, die deze taak uitvoert). De ERR stuurt 666 rijnaken en honderd goederenwagons vol huisraad naar Duitsland, maar niet voordat andere roofinstellingen de meest waardevolle goederen, zoals schilderijen, in beslag hebben genomen.
Eén van de ‘gepulste’ woningen is die van het gezin Zwaaf aan de Joden Houttuinen te Amsterdam. De ouders, Israël Zwaaf en Matje Zwaaf-Verdooner, zijn op transport gezet naar Westerbork en later Auschwitz, waar zij worden vergast. Ook twee van hun negen kinderen en drie kleinkinderen treft dit lot.
In 2007 bezoekt een van de overlevende kinderen uit het gezin Zwaaf – inmiddels een man op leeftijd – de expositie Geroofd, maar van wie? in de Hollandsche Schouwburg in Amsterdam. Daar herkent hij de maccabeeënlamp die hij als kind had gekregen voor zijn bar mitswa en die samen met alle andere goederen uit zijn ouderlijk huis was geroofd. Na onderzoek door de Restitutiecommissie keert de lamp terug bij zijn oorspronkelijke eigenaar.
Heimelijk genomen foto van het wegvoeren van Joden, Jonas Daniël Meijerplein Amsterdam, datum onbekend (beeld: Stadsarchief Amsterdam) Al in een vroeg stadium van de Tweede Wereldoorlog is bekend dat de nazi’s op grote schaal vermogensobjecten wegvoeren naar Duitsland. Vanuit Londen probeert de Nederlandse regering in ballingschap deze economische plundering tegen te gaan. Zij kondigt noodwetten af die alle transacties met de vijand verbieden en bij voorbaat nietig verklaren. Al in juni 1940 kondigt zij het wetsbesluit A6 af, dat handel met de vijand verbiedt, en op 5 januari 1943 ondertekent zij de Inter-Allied Declaration against Acts of Dispossession committed in Territories under Enemy Occupation or Control. In deze zogenaamde Joint Declaration verklaren de geallieerden: ‘(…) the Governments making this Declaration (…) reserve all their rights to declare invalid any transfers of, or dealings with, property, rights and interests of any description whatsoever which are, or have been, situated in the territories which have come under the occupation or control, direct or indirect, of the Governments with which they are at war, or which belong, or have belonged, to persons (including juridical persons) resident in such territories.’ Men maakt daarbij geen onderscheid tussen directe roof of transacties die in een ogenschijnlijk legale vorm zijn gegoten.
Koningin Wilhelmina tijdens een uitzending van Radio Oranje in Londen (beeld: Nationaal Archief) In 1942 heeft de Nederlandse regering in ballingschap de Commissie Herstel Rechtsverkeer aan het werk gezet. Deze commissie buigt zich over de vraag hoe rechtsherstel moet gaan plaatsvinden na het verlies van nazi-Duitsland. In 1944 komen vervolgens het Besluit Herstel Rechtsverkeer (E100) en het Besluit Vijandelijk Vermogen (E133) tot stand. Deze wetten zijn respectievelijk gericht op rechtsherstel voor slachtoffers van de nazi’s en de inbeslagname van vijandelijk bezit in Nederland. Onder dat laatste wordt het bezit gerekend van collaborateurs en in Nederland woonachtige Duitsers.
Leden van de Nederlandse regering in ballingschap: minister-president Gerbrandy (links) en de ministers Bolkestein (midden) en Kerstens, Londen 1943 (beeld: Rijksmuseum) Op 8 mei 1945 is de Tweede Wereldoorlog officieel ten einde in Europa (in Azië wordt nog doorgevochten, daar eindigt de strijd op 15 augustus 1945). Nederland viert feest, maar in de Joodse, Roma- en Sinti-gemeenschap overheerst het verdriet. Rond de zes miljoen Joodse slachtoffers heeft het naziregime geëist, het aantal vermoorde Roma en Sinti wordt geschat op 500.000. Degenen die de verschrikkingen hebben overleefd, hebben meestal geen huis en geen bezittingen meer. Voor hen is het wachten op rechtsherstel, wat een langdurig en moeizaam proces zal blijken.
Direct na de bevrijding gaan speciale teams van kunstexperts – de zogenoemde Monuments Men – op zoek naar door de nazi’s geroofde kunstwerken. Zij sporen een deel van deze kunstwerken op, vervoeren ze terug naar de landen van herkomst en dragen ze over aan de nationale overheden. Het rechtsherstel ten aanzien van de beroofde eigenaren wordt vervolgens op nationaal niveau geregeld. Omdat ook ‘reguliere’ transacties tussen niet-Joodse Nederlanders en Duitsers op grond van wetsbesluit A6 nietig zijn verklaard, richten de kunstspeurders zich eveneens op het terughalen van de hieronder vallende kunstobjecten.
Amerikaanse soldaten tonen roofkunst op het Duitse kasteel Neuschwanstein, 1945 Op 11 juni 1945 wordt de Stichting Nederlands Kunstbezit (SNK) opgericht. Deze instantie zal zich gaan bezighouden met de repatriëring van door de nazi’s geroofd en aangekocht kunstbezit naar Nederland, alsmede de teruggave van de werken aan de oorspronkelijke eigenaren of hun nabestaanden.
Gedreven door bezorgdheid over de grote verliezen die Nederland ook op cultureel gebied heeft geleden, richt de SNK zich in de eerste naoorlogse jaren vooral op de eerstgenoemde taak; het terughalen van Nederlands kunstbezit. Zoals omschreven in een memorandum uit 1944: ‘(…) geen schooner taak zal door de regering kunnen worden gevonden dan door de schoonheid die ons land in zoo ruime mate aan de wereld heeft geschonken eenigermate terug te brengen tot het volk dat het heeft voortgebracht’. Vele honderden kunstwerken vinden door de inspanningen van de stichting hun weg terug naar Nederland.
De interne richtlijnen die de stichting voor restitutieverzoeken hanteert, gaan uit van bewezen gedwongen bezitsverlies tijdens de oorlog. Teruggave van voormalige eigendommen is mogelijk tegen overdracht van een eventueel tijdens de oorlog ontvangen verkoopsom en een bijdrage aan de kosten voor het terughalen en bewaren van het kunstbezit.
Voor de berooide individuele slachtoffers is het moeilijk om een werk terug te krijgen, alleen al vanwege de gestelde betalingseisen, de bureaucratische rompslomp en de soms onwelwillende houding van ambtenaren. Ook de bewijslast speelt hun parten: overlevenden hebben vaak nauwelijks nog bezittingen en dus ook geen bewijsmateriaal zoals foto’s of bonnen. Aan dat laatste past de SNK een mouw door te stellen dat een getuigenverklaring ook als bewijs kan gelden. Verschillende overlevenden zien af van hun vordering omdat de kunstmarkt na de oorlog in elkaar is gezakt, maar de SNK in geval van bezitsverlies door verkoop het beduidend hogere geldbedrag eist dat tijdens de bezetting voor het werk is ontvangen. Evenmin houden de instanties er rekening mee dat eigenaren in geval van een verkoop weliswaar geld in handen kregen, maar dit nodig hadden om hun onderduik of vlucht mee te betalen. Een ambtelijke leidraad uit 1947 stelt dat er geen aanleiding bestaat ‘om den beroofden eigenaar, die zijn rechten terugkrijgt, rijker te maken, dan hij vóór den roof was’.
Als gevolg van wanbeheer vindt eind 1948 een leidingwissel plaats bij de SNK. Vanaf dan doet de stichting actiever onderzoek naar de oorspronkelijke eigenaren van de gerepatrieerde kunstwerken. In 1949 en 1950 organiseert de stichting drie zogenaamde claimtentoonstellingen. Deze tentoonstellingen geven mensen de mogelijkheid hun kunstwerken terug te vinden. In 1950 neemt het Bureau Herstelbetalings- en Recuperatiegoederen (Hergo) de taken van de SNK over.
‘Claimtentoonstelling’ van schilderijen, tekeningen en tapijten in het Rijksmuseum, 1950 Eind 1952 verstrijkt de termijn voor het indienen van restitutieverzoeken. Bureau Hergo wordt opgeheven, de overheid beschouwt het hoofdstuk ‘kunstrestitutie’ als afgewikkeld. Die zienswijze sluit aan bij de tijdgeest: de nadruk ligt op de wederopbouw van het land en op het collectief; de blik is vooruit gericht. Het leed dat de Joden, Roma en Sinti is aangedaan, krijgt in deze periode nog maar weinig aandacht. Bovendien heeft het ministerie van Financiën steeds benadrukt dat het rechtsherstel de staatskas niet te veel mag belasten.
Een deel van de cultuurgoederen die na de oorlog niet zijn gerestitueerd, wordt in de loop van de jaren vijftig geveild. De opbrengsten gaan naar de staatskas. De overgebleven werken worden samengebracht in de Nederlands Kunstbezit-collectie (NK-collectie), als onderdeel van de rijkscollectie. Deze werken komen onder andere terecht in musea en overheidsgebouwen. In de woorden van de historici Eelke Muller en Helen Schretlen: ‘De kring rond de SNK stond op de bres voor de zwaar getroffen Nederlandse culturele belangen. De noodzaak van de kunstrecuperatie lag in deze visie in de immense geestelijke waarde die de cultuurgoederen voor het volk vertegenwoordigden. (…) Na al het doorstane oorlogsleed kon de staat de bevolking enig geluk terugschenken wanneer de teruggevoerde kunstwerken op ruimhartige wijze over het land zouden worden verspreid.’ Het is deze visie geweest die het naoorlogse rechtsherstel op kunstgebied in hoge mate heeft bepaald en die de belangen van de individuele beroofden heeft doen ondersneeuwen.
Dossiers van de Einsatzstab Reichsleiter Rosenberg (ERR) in een kamer van kasteel Neuschwanstein, Beieren 1945 (beeld: National Archives and Records Administration/Wikimedia Commons) Na de val van het IJzeren Gordijn in 1989 raken verschillende landen en partijen met elkaar in gesprek over de repatriëring van roofkunstwerken die zich decennialang in oostbloklanden hebben bevonden. In deze sfeer van openheid vindt in 1995 de conferentie The Spoils of War – World War II and Its Aftermath: The Loss, Reappearance, and Recovery of Cultural Property plaats in New York. Het gaat hier niet alleen over Joodse roofkunst, maar over alle vormen van roofkunst uit de Tweede Wereldoorlog, waaronder de honderdduizenden kunstwerken die het Rode Leger heeft meegenomen naar Rusland na de ondergang van het Derde Rijk.
Dit eerste symposium over roofkunst uit de Tweede Wereldoorlog leidt tot initiatieven op het gebied van herkomstonderzoek. Kunstinstellingen worden zich bewuster van de eventuele verdachte herkomst van kunstobjecten. Een punt van kritiek op het symposium is dat het onderwerp Joodse roofkunst onderbelicht is gebleven. Een kritiekpunt dat bijdraagt aan de totstandkoming van een volgende conferentie, die geheel in het teken staat van Joodse roofkunst: de Washington Conference on Holocaust Era Assets in 1998.
De congresbundel The spoils of war, samengesteld door Elizabeth Simpson (1997) In 1995 begint het World Jewish Congress met onderhandelingen over zogenoemde ‘slapende’ rekeningen bij Zwitserse banken. Dat zijn rekeningen die voor of tijdens de naziperiode zijn geopend door Joden, maar al decennialang onberoerd zijn gebleven omdat de rekeninghouders zijn vermoord. De Zwitserse banken hebben al die tijd niet of nauwelijks toegang verschaft aan nabestaanden en hebben zelf geen actie ondernomen om nabestaanden te traceren. In 1998 komen de partijen tot een schikking bij de rechter. Sindsdien is meer dan een miljard dollar uitgekeerd aan zo’n 457.000 claimanten.
Union Bank of Switzerland, Zürich (beeld: Ank Kumar/Wikimedia Commons) Ook de in 1997 gehouden London Conference on Nazi Gold laat zien dat het onrecht dat de Joden is aangedaan tijdens de naziperiode, inmiddels veel meer aandacht krijgt dan kort na de Tweede Wereldoorlog. Deze conferentie staat in het teken van het goud dat de nazi’s indertijd van Europese banken en Joodse particulieren hebben gestolen. Dit goud is in 1946 in beheer gekomen van de internationale Tripartite Gold Commission; die echter alleen aan landen uitkeerde en niet aan individuele claimanten. Op het congres in Londen wordt besloten dat het nog niet uitgekeerde goud – 2% van de oorspronkelijke hoeveelheid, met een waarde van ongeveer 70 miljoen dollar – zal worden geschonken aan overlevenden van de Holocaust.
In deze periode komt ook het thema naziroofkunst steeds meer op de kaart. Regeringen en musea bezitten nog altijd veel kunstwerken met een verdachte herkomst. De internationale druk om hier iets aan te doen, wordt steeds groter.
De ‘Goldraum’ in de zoutmijn van Merkers, Duitsland: hier lag tijdens de oorlog goud opgeslagen (beeld: A. Savin/Wikimedia Commons) Als gevolg van de toegenomen internationale aandacht voor het gebrekkige rechtsherstel na de Tweede Wereldoorlog besluit de Nederlandse regering onderzoek te doen naar dit hoofdstuk van de nationale geschiedenis. De regering stelt diverse commissies in die zich gaan buigen over de roof van bezittingen tijdens de Tweede Wereldoorlog en de fase van rechtsherstel daarna: de Commissie Van Kemenade (Contactgroep Tegoeden Tweede Wereldoorlog), de Commissie Scholten (Financiële Tegoeden), de Commissie Kordes (Liro-archieven), de Commissie Van Galen (Indische Tegoeden) en de Commissie Ekkart (Kunst).
Die laatste commissie, voorgezeten door de kunsthistoricus Rudi Ekkart, begint in oktober 1997 met een proefonderzoek naar de Nederlands Kunstbezit-collectie (kortweg NK-collectie).
In april 1998 maakt de Commissie Ekkart haar bevindingen bekend. Zij concludeert dat verder onderzoek dringend noodzakelijk is om ‘de waas van geheimzinnigheid’ die de NK-collectie omhult weg te nemen en om een optimale behandeling van vroegere eigenaren en nabestaanden te kunnen garanderen. Dit onderzoek zou een taak moeten worden van de Inspectie Cultuurbezit.
In een kamerbrief van 20 mei 1998 onderschrijft staatssecretaris Aad Nuis van het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW) het oordeel van de Commissie Ekkart dat nader onderzoek naar de herkomst van de gehele NK-collectie noodzakelijk is. De regering gaat hiermee akkoord.
Dwight Eisenhower, opperbevelhebber van de geallieerde strijdkrachten, inspecteert roofkunst in een Duitse zoutmijn, april 1945 (beeld: National Archives and Records Administration/Wikimedia Commons) Op 12 maart 1998 komen in het Amsterdamse Rijksmuseum directeuren van verschillende Nederlandse musea bijeen. Die dag wordt de Commissie Museale Verwervingen 1940-1948 opgericht. Deze zal zich gaan bezighouden met de coördinatie van een landelijk onderzoek waarbij musea hun aankopen uit de periode 1940-1948 onder de loep zullen leggen. De Nederlandse Museumvereniging (NMV) gaat hierbij een spilfunctie vervullen, om zoveel mogelijk musea bij het project te betrekken. Met financiering van het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW) wordt de historicus Eelke Muller aangetrokken om de resultaten van de musea te bundelen in een landelijk rapport. Dit rapport verschijnt in december 1999. Het museumonderzoek is hiermee nog niet afgerond: in 2009 gaat deel twee van het onderzoek van start; Museale Verwervingen vanaf 1933.
Het Rijksmuseum in Amsterdam (beeld: Dguendel/Wikimedia Commons) Als gevolg van het advies van de Commissie Ekkart dat onderzoek naar de gehele Nederlands Kunstbezit-collectie (kortweg NK-collectie) noodzakelijk is, wordt op 1 september 1998 het Bureau Herkomst Gezocht (BHG) opgericht. Formeel is het bureau onderdeel van de Inspectie Cultuurbezit van de rijksoverheid. Van 1998 tot 2004 onderzoeken de medewerkers van BHG de herkomst van de bijna vijfduizend objecten in de NK-collectie. Zij publiceren hun onderzoeksresultaten op de website www.herkomstgezocht.nl, zodat deze voor een ieder gemakkelijk te vinden zijn. In 2002 verschijnt van de hand van de BHG-onderzoekers Eelke Muller en Helen Schretlen het boek Betwist bezit. De Stichting Nederlands Kunstbezit en de teruggave van roofkunst na 1945. Het is een uitgebreide en gedetailleerde studie naar het functioneren van de instantie die zich direct na de oorlog bezighield met de restitutie van geroofd kunstbezit. Aan de hand van vele voorbeelden maakt het boek duidelijk waarom de toenmalige opdracht van de SNK – het terugbezorgen van roofkunst bij de rechtmatige eigenaren – feitelijk nog lang niet is afgerond.
De Commissie Ekkart begeleidt de medewerkers van BHG in hun taak (zij wordt in deze nieuwe rol ook wel de Commissie Herkomst Gezocht genoemd). De commissie krijgt naast een begeleidende rol bij het onderzoek ook de opdracht om de minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW) te adviseren over het te voeren beleid ten aanzien van kunstvoorwerpen uit de NK-collectie.
Het Bureau Herkomst Gezocht was gevestigd in het Nationaal Archief (beeld: Maurits90/Wikimedia Commons) Eind 1998 vindt in Washington een internationale conferentie plaats die voortborduurt op de eerdere conferenties in New York (1995; over roofkunst uit de Tweede Wereldoorlog in algemene zin) en Londen (1997; over nazigoud). De Washington Conference on Holocaust Era Assets staat geheel in het teken van gestolen cultuurgoederen van Joodse eigenaren tijdens het nazitijdperk. 44 landen, waaronder Nederland, hebben vertegenwoordigers afgevaardigd. Tijdens de conferentie worden de Washington Principles on Nazi-Confiscated Art gepubliceerd; een leidraad die het internationale restitutieproces moet gaan bespoedigen en stroomlijnen. Stuart Eizenstat, die de leidraad heeft geschreven, legt uit:
‘Several weeks ago, we prepared a discussion paper of 11 general principles, which was used as the basis of extensive consultations and which all of you have today. These principles are not, in themselves, a solution. They are a means by which nations can fashion their own solutions consistent with their own legal systems. The principles try to capture the spirit of this conference for nations engaging in this task. If these principles are properly applied, the discovery of Nazi-confiscated art will no longer be a matter of chance. Instead, there will be an organized international effort — voluntary in nature but backed by a strong moral commitment — to search provenance and uncover stolen art. This effort will be undertaken by governments, NGOs, museums, auctioneers and dealers.’
De volledige tekst van de Washington Principles luidt:
1. Art that had been confiscated by the Nazis and not subsequently restituted should be identified.
2. Relevant records and archives should be open and accessible to researchers, in accordance with the guidelines of the International Council on Archives.
3. Resources and personnel should be made available to facilitate the identification of all art that had been confiscated by the Nazis and not subsequently restituted.
4. In establishing that a work of art had been confiscated by the Nazis and not subsequently restituted, consideration should be given to unavoidable gaps or ambiguities in the provenance in light of the passage of time and the circumstances of the Holocaust era.
5. Every effort should be made to publicize art that is found to have been confiscated by the Nazis and not subsequently restituted in order to locate its pre-War owners or their heirs.
6. Efforts should be made to establish a central registry of such information.
7. Pre-War owners and their heirs should be encouraged to come forward and make known their claims to art that was confiscated by the Nazis and not subsequently restituted.
8. If the pre-War owners of art that is found to have been confiscated by the Nazis and not subsequently restituted, or their heirs, can be identified, steps should be taken expeditiously to achieve a just and fair solution, recognizing this may vary according to the facts and circumstances surrounding a specific case.
9. If the pre-War owners of art that is found to have been confiscated by the Nazis, or their heirs, can not be identified, steps should be taken expeditiously to achieve a just and fair solution.
10. Commissions or other bodies established to identify art that was confiscated by the Nazis and to assist in addressing ownership issues should have a balanced membership.
11. Nations are encouraged to develop national processes to implement these principles, particularly as they relate to alternative dispute resolution mechanisms for resolving ownership issues.
Het United States Holocaust Memorial Museum in Washington, waar een deel van de conferentie plaatsvindt (beeld: R01k/Wikimedia Commons) Op 4 november 1999 neemt de Raad van Europa een resolutie aan inzake gestolen Joods cultuurgoed: de Looted Jewish Cultural Property-resolutie. Zowel de Washington Principles als deze Europese resolutie dringen aan op een soepel teruggavebeleid van tijdens de naziperiode geroofd kunstbezit aan de oorspronkelijke eigenaren of hun erfgenamen.
Het gebouw van de Raad van Europa in Straatsburg (beeld: Council of Europe/Wikimedia Commons) Op 21 maart 2000 reageert de Nederlandse regering op de onderzoeken die zijn uitgevoerd door de verschillende commissies Tegoeden Tweede Wereldoorlog. De regering schrijft in een kamerbrief dat na de Tweede Wereldoorlog naar vermogen is geprobeerd om iedereen zoveel mogelijk in zijn rechten te herstellen en dat dit volgens de rapporten van de verschillende commissies in redelijke mate is gelukt. Dit neemt niet weg, aldus de regering, dat het rechtsherstel naar de maatstaven van nu met meer begrip uitgevoerd had kunnen en moeten worden en dat sommige procedures als formalistisch, bureaucratisch en kil te typeren zijn: ‘Vervolgingsslachtoffers hebben te zeer alleen hun verdriet moeten dragen. In elke discussie over dit onderwerp kwam dit de afgelopen jaren naar voren. Met de inzichten en met de ogen van nu terugkijkend op de jaren na de Tweede Wereldoorlog stelt de regering vast dat velen in de Nederlandse samenleving, zij die beleidsverantwoordelijkheid droegen niet uitgezonderd, daar lange tijd niet voldoende aandacht voor hadden.’
Hoewel de regering vasthoudt aan haar eerder geformuleerde uitgangspunt dat het rechtsherstel niet zal worden overgedaan, stelt zij voorop ‘dat het voor rechthebbenden mogelijk blijft om verzoeken tot restitutie in te dienen. De Staat zal individuele claims van (nabestaanden van) rechthebbenden, die voortvloeien uit het rechtsherstel, onder bepaalde voorwaarden alsnog in behandeling nemen. Uit overwegingen van coulance zal in die gevallen worden afgezien van een beroep van louter verjaring.’ Op 18 april 2000 spreekt de Tweede Kamer haar steun uit voor dit regeringsstandpunt.
Op 14 juli 2000 stuurt de staatssecretaris van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW), Rick van der Ploeg, een regeringsnotitie aan het parlement. Hiermee reageert hij op een verzoek van de vaste commissie voor OCW naar aanleiding van Resolutie 1205 (1999) van de Raad van Europa (inzake geroofd Joods cultuurgoed). In de regeringsnotitie geeft Van der Ploeg, in afwachting van de aanbevelingen van de Commissie Ekkart over een Nederlands restitutiebeleid, informatie over de stand van zaken rond de teruggave van Joodse cultuurgoederen door de Nederlandse overheid. Bovendien formuleert hij ‘zonder vooruit te willen lopen op de conclusies van de Commissie Ekkart’ voorlopige beleidsregels voor de behandeling van individuele restitutieverzoeken. In zijn notitie schrijft Van der Ploeg dat hij de beleidsregels voor objecten uit de NK-collectie ook van toepassing verklaart op kunstvoorwerpen uit overige delen van de rijkscollectie.
Het Binnenhof in Den Haag, zetel van de Nederlandse regering (beeld: Zairon/Wikimedia Commons) Om vaart te maken met het Nederlandse restitutiebeleid, presenteert de Commissie Ekkart op 26 april 2001 alvast een set tussentijdse aanbevelingen aan de staatssecretaris van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW).
De negen tussentijdse aanbevelingen hebben betrekking op tijdens de naziperiode verloren particulier kunstbezit en zijn van groot belang voor wat later de opdracht aan de Restitutiecommissie zal worden:
1. De commissie adviseert het begrip afgehandelde zaken te beperken tot die zaken waarin door de Raad voor het Rechtsherstel of een andere bevoegde rechter een vonnis is gewezen of een formele schikking tussen rechthebbenden en boven de SNK geplaatste organen is getroffen.
2. De commissie adviseert het begrip nova een ruimere interpretatie te geven dan tot nu toe in het beleid gebruikelijk is en daaronder ook afwijkingen ten opzichte van de vonnissen die zijn uitgesproken door de Raad voor het Rechtsherstel te rekenen alsmede de resultaten van veranderd (historisch) inzicht ten aanzien van de rechtvaardigheid en consequentie van het toen gevoerde beleid.
3. De commissie adviseert om verkoop van kunstwerken door Joodse particulieren in Nederland vanaf 10 mei 1940 te beschouwen als gedwongen verkoop, tenzij nadrukkelijk anders blijkt. Hetzelfde uitgangspunt dient te worden gehanteerd bij verkopen vanaf 1933 respectievelijk 1938 door Joodse particulieren in Duitsland en Oostenrijk.
4. De commissie adviseert om terugbetaling van verkoopopbrengsten alleen in het geding te brengen indien en voor zover de toenmalige verkoper of zijn erven daadwerkelijk die opbrengsten ter vrije beschikking hebben gekregen.
5. De commissie adviseert om bij de toepassing van deze regeling bij twijfel of men de opbrengsten daadwerkelijk heeft genoten, aan de rechthebbenden het voordeel van de twijfel te gunnen.
6. De commissie adviseert om, indien bij een teruggave gehele of gedeeltelijke teruggave van verkoopopbrengsten noodzakelijk is, het bedrag te indexeren volgens het algemene prijsindexcijfer.
7. De commissie adviseert om bij teruggaven af te zien van de doorberekening van de beheerskosten, die indertijd door de SNK waren vastgesteld.
8. De commissie adviseert dat tot teruggave kan worden overgegaan indien het eigendomsrecht in hoge mate aannemelijk is gemaakt en er geen aanwijzingen zijn die dat tegenspreken.
9. De commissie adviseert om de eerder niet door de eigenaren gebruikte mogelijkheden tot terugkoop weer open te stellen, voor zover althans andere gehanteerde criteria niet al zouden leiden tot een teruggave zonder financiële compensatie.
De regering volgt de aanbevelingen van de Commissie Ekkart in hoofdlijnen op en zet deze om in beleid. Dit blijkt uit de regeringsreactie van 29 juni 2001 in samenhang met een aanvullende regeringsreactie van 16 november 2001.
Een in München aangetroffen schilderij van Rembrandt, mei 1945 (beeld: National Archives and Records Administration) Op 16 november 2001 stelt de regering het Besluit Adviescommissie restitutieverzoeken cultuurgoederen en Tweede Wereldoorlog vast. Hierin geeft zij aan dat zij een adviescommissie ter beoordeling van restitutieverzoeken zal instellen. Het besluit is ingegeven door het internationale geldende beleid, zoals verwoord in de Washington Principles. Daarin wordt de instelling van ‘alternative dispute resolution mechanisms for resolving ownership issues’ aanbevolen. Landen als Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk hebben daar al invulling aan gegeven.
Artikel 2 van het besluit omschrijft de taak van deze adviescommissie als volgt:
1. Er is een commissie die tot taak heeft de minister op diens verzoek te adviseren over de te nemen beslissingen op verzoeken om teruggave van cultuurgoederen waarover de oorspronkelijke eigenaar door omstandigheden die direct verband hielden met het nazi-regime onvrijwillig het bezit heeft verloren en die zich thans in bezit van de Staat der Nederlanden bevinden.
2. De commissie heeft voorts tot taak op verzoek van de minister advies uit te brengen over geschillen over teruggave van cultuurgoederen tussen de oorspronkelijke eigenaar die door omstandigheden die direct verband hielden met het nazi-regime onvrijwillig het bezit verloor of diens erfgenamen en de huidige bezitter niet zijnde de Staat der Nederlanden.
3. De minister dient een verzoek om advies als bedoeld in het tweede lid uitsluitend in bij de commissie, indien de oorspronkelijke eigenaar of diens erfgenamen en de huidige bezitter gezamenlijk de minister daarom gevraagd hebben.
4. De commissie verricht de adviestaak, bedoeld in het eerste lid, met inachtneming van het rijksbeleid ter zake.
5. De commissie verricht de adviestaak, bedoeld in het tweede lid, naar maatstaven van redelijkheid en billijkheid.
Dit besluit van 16 november 2001 treedt in werking op de tweede dag na publicatie in de Staatscourant van 21 december 2001. Daarom geldt 23 december 2001 als oprichtingsdatum van de Adviescommissie Restitutieverzoeken Cultuurgoederen en Tweede Wereldoorlog, kortweg de Restitutiecommissie. Met de oprichting van deze commissie is het mogelijk geworden om restitutievraagstukken meer beleidsmatig in plaats van strikt juridisch te benaderen.
De adviezen van de Restitutiecommissie hebben betrekking op drie soorten collecties. In de eerste plaats gaat het om werken uit de Nederlands Kunstbezit-collectie (NK-collectie), die onderdeel uitmaakt van de rijkscollectie. In deze collectie bevinden zich de ‘verweesde’ kunstwerken die na de bevrijding uit Duitsland zijn gerecupereerd, maar niet zijn teruggegeven aan de oorspronkelijke eigenaar of zijn nabestaanden.
Een tweede categorie omvat de overige kunstwerken uit de rijkscollectie. De Nederlandse overheid heeft bepaald dat deze tweede categorie op dezelfde manier moet worden behandeld als de NK-collectie: wanneer met voldoende zekerheid is vastgesteld dat het om roofkunst gaat, moet het kunstwerk worden gerestitueerd.
Een derde categorie werken betreft kunstwerken die niet in het bezit zijn van de rijksoverheid, maar van andere eigenaren zoals stichtingen, provincies of gemeentes. Ook voor deze zaken kunnen verzoekers terecht bij de Restitutiecommissie. Omdat het rijk in deze zaken geen directe betrokkene is, wordt dit derde type zaken beoordeeld volgens een apart reglement. De Restitutiecommissie geeft in dit geval geen ‘advies’ – zoals bij de rijkscollectie (NK of niet-NK) – maar een ‘bindend advies’. Dit om de verzoekers zekerheid te verschaffen dat een toewijzing daadwerkelijk zal worden nageleefd. Zij oordeelt daarbij op basis van redelijkheid en billijkheid. In het reglement is ruimte ingebouwd om rekening te houden met een eventuele verwerving te goeder trouw door een naoorlogse eigenaar. Ook de waarde van een kunstwerk voor de verzoeker en de bezitter kan worden meegewogen. Behalve restitutie zonder meer zijn ook andere oplossingen mogelijk, zoals een financiële compensatie voor de verzoeker of de bezitter.
De eerste zaak van de Restitutiecommissie draaide om het schilderij Paaslam door J. Beuckelaer. Het restitutieverzoek werd op 22 maart 2002 ingewilligd (beeld: RCE) De in april 2001 door de Commissie Ekkart uitgebrachte aanbevelingen voor een Nederlands restitutiebeleid beperken zich tot kunstwerken die geroofd zijn van particulieren. De commissie kondigde destijds aan dat aanbevelingen over kunstwerken van Joodse kunsthandels nog zouden volgen. Dit omdat het moeilijker is om te komen tot heldere aanbevelingen voor de kunsthandel dan voor particulieren. De belangrijkste complicerende factoren zijn:
– dat de kunsthandel verkoop van handelsvoorraad als doelstelling heeft, zodat een belangrijk deel van de verrichte transacties, ook bij de Joodse kunsthandelaars, in principe gewone verkoop was.
– dat het vaak niet duidelijk is of een transactie plaatsvond door de Joodse kunsthandelaar zelf of door een Verwalter. Vaak is zelfs niet duidelijk of een kunstwerk behoorde tot de handelsvoorraad uit de tijd voordat een Verwalter was aangesteld of dat het door zo’n Verwalter zelf was gekocht.
– dat naast de reguliere kunsthandelaren in de jaren vanaf 1940 een groeiend aantal ‘gelegenheidshandelaren’ werkzaam was, zowel van Joodse als niet-Joodse afkomst. Deze hadden zich niet gevestigd als kunsthandelaar, maar hielden zich op meer of minder intensieve wijze bezig met de in- en verkoop van kunstwerken.
Het zou dan ook onjuist zijn om verkopen vanuit de kunsthandel op dezelfde wijze te beoordelen als verkopen door particulieren. Met name de aanbeveling om verkopen door particulieren vanaf het begin van de bezetting als gedwongen te beschouwen, tenzij nadrukkelijk anders blijkt, kan voor de kunsthandel niet ongewijzigd worden overgenomen.
Op 28 januari 2003 publiceert de Commissie Ekkart haar ‘Aanbevelingen restitutie kunstwerken van kunsthandelaren’. Deze luiden als volgt:
1. De commissie adviseert om bij het teruggavebeleid ten aanzien van de kunsthandel dezelfde uitgangspunten te hanteren die in de aanbevelingen 1, 4, 5, 6, 7 en 8 van april 2001 ten aanzien van het particuliere kunstbezit zijn neergelegd.
2. De commissie adviseert om daar waar in de aanbevelingen gesproken wordt over bezitsverlies c.q. transacties door joodse handelaren in Nederland in de periode vanaf de bezetting van Nederland in 1940, dezelfde aanbevelingen te laten gelden voor bezitsverlies c.q. transacties door joodse handelaren in Duitsland vanaf 1933 en in Oostenrijk vanaf 1938.
3. Wanneer er voldoende aanwijzingen zijn dat een kunstwerk niet behoorde tot de handelsvoorraad van een kunsthandelaar, maar tot zijn privécollectie, worden verzoeken om restitutie behandeld conform de normen voor particulier kunstbezit.
4. De commissie adviseert om indien al bij de aangifte na de oorlog van een overgang van kunstwerken uit bezit van een handelaar diefstal of confiscatie als kwalificatie is aangegeven en niets gebleken is dat dit tegenspreekt, de betreffende kwalificatie wordt geaccepteerd. Indien er geen sprake is van een aangifte of uitsluitend van een interne aangifte, dienen aanwijzingen, die het in hoge mate waarschijnlijk maken dat sprake is van diefstal of confiscatie, als grond voor teruggave te worden beschouwd, waarbij ten aanzien van joodse handelaren de bedreigende algemene omstandigheden dienen te worden verdisconteerd.
5. De commissie adviseert om in alle gevallen waarin de kunsthandelaar zelf, zijn erven of zijn door hem of zijn erven benoemde directe vertegenwoordiger na de oorlog bij een aangifte ‘vrijwillige verkoop’ heeft ingevuld, deze kwalificatie als bindend te beschouwen, tenzij zeer duidelijke aanwijzingen worden overlegd die het waarschijnlijk maken dat bij de invulling een fout is gemaakt of dat de invulling onder onevenredig bezwarende omstandigheden heeft plaats gevonden.
6. In alle gevallen waarin na de oorlog op een aangifteformulier door de betrokkene, zijn erven of zijn door hem of zijn erven benoemde directe vertegenwoordiger de kwalificatie ‘onvrijwillige verkoop’ is ingevuld en waarin geen aanwijzingen bestaan die deze kwalificatie tegenspreken, dient een dergelijke kwalificatie te worden geaccepteerd. In alle gevallen waarin een dergelijk aangifteformulier ontbreekt, dienen aanwijzingen, die het in hoge mate waarschijnlijk maken dat sprake is van verkoop onder dwang, op dezelfde wijze als uitgangspunt voor het teruggavebeleid te worden gehanteerd. Tot de aanwijzingen voor onvrijwillige verkoop behoren in ieder geval dreiging met represailles, en toezeggingen tot levering van paspoorten of vrijgeleides als onderdeel van de transactie. Onder onvrijwillige verkopen worden ook verstaan verkopen door Verwalters of andere niet door de eigenaar aangestelde beheerders uit de onder hun beheer gestelde voorraden, voor zover de oorspronkelijke eigenaars of hun erven niet het volledig profijt van de transactie hebben genoten en na de oorlog uitdrukkelijk afstand hebben gedaan van rechten.
In een kamerbrief van 5 december 2003 laat de regering weten deze aanbevelingen vrijwel geheel over te nemen.
De Joodse kunsthandel Morpurgo aan het Rokin in Amsterdam, 1955 (beeld: Stadsarchief Amsterdam) Op 14 december 2004 overhandigt de Commissie Ekkart haar slotaanbevelingen inzake het Nederlandse restitutiebeleid aan de minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW). In een kamerbrief van 8 maart 2005 laat de regering weten deze slotaanbevelingen bijna integraal over te nemen. De negen aanbevelingen luiden als volgt:
1. De commissie adviseert de regering de mogelijkheid tot claimen van kunstwerken uit de NK-collectie open te laten tot twee jaar nadat het op basis van deze slotaanbevelingen geformuleerde regeringsbeleid in de Staatscourant is gepubliceerd.
2. Een jaar voor de sluiting van de mogelijkheid tot claimen dient de regering ruime publiciteit te geven aan de naderende beëindiging van deze mogelijkheid.
3. Claims van buitenlandse particulieren op eventueel ten onrechte naar Nederland gerecupereerde kunstwerken dienen op dezelfde wijze te worden behandeld als de claims van (erfgenamen van) eigenaars die in Nederland kunstwerken zijn kwijtgeraakt.
4. De commissie adviseert eventuele claims van andere staten op werken uit de NK-collectie, die wellicht ten onrechte naar Nederland zijn gerecupereerd, niet voor te leggen aan de Restitutiecommissie, maar in bilateraal overleg met de regering van het betreffende land af te handelen.
5. De commissie adviseert om de kunstwerken uit de NK-collectie, waarvan met zekerheid of grote waarschijnlijkheid kan worden vastgesteld dat ze behoren tot de categorie door roof, confiscatie of gedwongen verkoop aan de oorspronkelijke Joodse eigenaren afhandig gemaakte stukken en waarvoor geen rechthebbenden kunnen worden aangewezen, bij expositie te voorzien van een op het bordje aan te brengen bijschrift, waarin de herkomstgeschiedenis wordt vermeld. Tevens adviseert de commissie deze voorwerpen te laten taxeren en de op basis van die taxatie vastgestelde tegenwaarde beschikbaar te stellen voor een Joods cultureel doel.
6. De commissie adviseert om een geïndexeerd percentage van de opbrengsten van de in de jaren tot en met 1952 verkochte gerecupereerde kunstwerken beschikbaar te stellen voor een Joods cultureel doel.
7. De commissie adviseert om de in de aanbevelingen 5 en 6 bedoelde bedragen voor de ene helft te bestemmen voor de Stichting Cultureel Erfgoed Portugees-Israëlietische Gemeente en voor de andere helft uit te keren aan het Joods Historisch Museum, dat het daarmee te vormen fonds dient aan te wenden voor de stimulering van een breed scala van hedendaagse Joodse cultuuruitingen.
8. De commissie adviseert om eventueel bij restitutie van kunstwerken binnenkomende terugbetalingen te bestemmen op dezelfde wijze als in aanbeveling 7 is aangegeven.
9. De commissie adviseert de bij het onderzoek Herkomst Gezocht verzamelde documentatie zo volledig mogelijk blijvend te bewaren en onder te brengen bij het Nationaal Archief. Het materiaal dient daar toegankelijk te zijn voor belanghebbenden en te zijner tijd voor alle geïnteresseerden. Voor het onderhoud en toegankelijk houden van deze documentatie dient de regering gepaste maatregelen te nemen.
Het schilderij Wintertuin van Edouard Manet ontdekt in de zoutmijn van Merkers, Duitsland, april 1945 (beeld: National Archives and Records Administration) Van 30 november 2006 – 18 maart 2007 vindt de expositie Geroofd, maar van wie? plaats in de Hollandsche Schouwburg in Amsterdam. De tentoonstelling is gewijd aan het onderzoek van Bureau Herkomst Gezocht (BHG). De medewerkers van BHG hebben inmiddels honderden Nederlands Kunstbezit (NK)-objecten kunnen koppelen aan (nazaten van) de voormalige eigenaren, maar tasten ondanks hun intensieve speurwerk ook nog vaak in het duister. Voor de expositie zijn vijftig roofkunstwerken geselecteerd waarvan de herkomst onduidelijk is gebleven. De organisatoren hopen dat eigenaren of hun erfgenamen zich op deze manier alsnog zullen melden.
De expositie Geroofd, maar van wie? in de Hollandsche Schouwburg te Amsterdam (beeld: Joods Cultureel Kwartier) Zes jaar na haar eerste advies brengt de Restitutiecommissie voor het eerst een ‘bindend advies’ uit. Bij dit type advies hoort de Nederlandse staat niet tot de betrokken partijen. De commissie bemiddelt tussen de verzoeker(s) aan de ene kant en de eigenaar van het teruggevraagde kunstobject aan de andere kant (meestal een museum of lokale overheid). Ze oordeelt naar redelijkheid en billijkheid en heeft een reglement opgesteld waarin de belangen van beide partijen tot uitdrukking komen. De wijze van het bezitsverlies door de oorspronkelijke eigenaar speelt vanzelfsprekend een rol, maar ook de manier van verwerving door de bezitter. In hoeverre behoorde de huidige eigenaar bij de aankoop van het werk kennis te hebben van het besmette verleden ervan? Ook het belang van het werk voor de verzoeker en de bezitter kunnen worden meegewogen in de procedure. De uitkomst kan variëren van restitutie of afwijzing zonder meer tot bijvoorbeeld financiële compensatie of het aanbrengen van een tekstbordje met het verhaal van de oorspronkelijke eigenaar.
Het eerste bindend advies betreft het schilderij Gebed voor de maaltijd van Jan Toorop, dat in het bezit is van het Zeeuws Museum. Omdat de commissie oordeelt dat sprake is van gedwongen verkoop als direct gevolg van het naziregime en de erven een groot emotioneel belang hebben bij het werk, spreekt zij zich uit voor restitutie. Maar de commissie oordeelt eveneens dat het doek in 1981 te goeder trouw is gekocht en het museum er zeer aan is gehecht. Daarom acht de commissie het redelijk en billijk dat de verzoekers een vergoeding aan het museum betalen (zij hadden dit gedurende de procedure al aangeboden).
In de samenleving roept de beslissing in deze complexe zaak – naast bijval – ook de nodige kritiek op. De kritiek richt zich op de weging van de verschillende belangen – anders gezegd, de toepassing van de redelijkheid en billijkheid. Het NRC Handelsblad schrijft in een hoofdartikel: ‘Met de uitspraken heeft de commissie radicale juridische precedenten geschapen. Opmerkelijk in haar redenering is dat ook een koper die te goeder trouw was, niet langer veilig is. Daarmee wordt ten bate van de teruggave aan nazaten van joodse nazislachtoffers een wereldwijd geldend grondprincipe van het burgerlijke recht verlaten.’ Nederlandse musea moeten zich voortaan tweemaal bedenken voor ze hun geschillen vrijwillig voorleggen aan de Restitutiecommissie, aldus de krant.
In de periode na 2008 krijgt de Restitutiecommissie vaker te maken met bindend adviezen, doordat kunst-, overheids-, academische en juridische instellingen steeds meer onderzoek doen naar roofkunst. De hoeveelheid Nederlands Kunstbezit (NK)-zaken begint juist iets af te nemen, omdat de vele zaken uit de beginjaren van het restitutiebeleid inmiddels zijn afgewikkeld.
Jan Toorop, Gebed voor de maaltijd In 2009 vraagt de Nederlandse Museumvereniging (NMV) haar leden om onderzoek te doen naar de aankopen die zij vanaf 1933 hebben gedaan. 163 musea sluiten zich aan: zij onderzoeken hun collecties om uit te vinden of zich daarin werken bevinden met een verdachte herkomst. De musea zijn zelf verantwoordelijk voor het onderzoek; hun eigen medewerkers voeren het uit of zij nemen herkomstonderzoekers in dienst. Aankopen van voor 1933 en kunstwerken die na 1945 zijn gemaakt, hoeven niet te worden onderzocht. De Commissie Museale Verwervingen vanaf 1933, een onafhankelijke commissie van deskundigen, begeleidt het onderzoek.
Het onderzoek is niet eenvoudig, alleen al vanwege de grote aantallen kunstwerken die moeten worden onderzocht. Bij het Rijksmuseum bijvoorbeeld gaat het om rond de 13.000 werken, bij het Amsterdamse Stedelijk Museum om een kleine 4000 werken. Bovendien is het vaak niet gemakkelijk om de herkomst van een kunstwerk goed in kaart te krijgen.
In oktober 2013 worden de voorlopige resultaten van het onderzoek gepresenteerd. Enkele musea, waaronder het Rijksmuseum en Museum Boijmans Van Beuningen, zijn dan nog niet klaar met het herkomstproject vanwege de omvang van hun collecties. Eind 2018 is deel twee van het museumonderzoek helemaal afgerond. Op de website www.musealeverwervingen.nl is te zien welke museale objecten mogelijk of vrijwel zeker geroofd zijn tijdens de naziperiode. In totaal gaat het om 173 objecten.
Fragment van de website www.musealeverwervingen.nl In juni 2009 vindt in het Tsjechische Terezin, op de plaats van het voormalige getto van Theresienstadt, de Holocaust Era Assets Conference plaats. Uit deze bijeenkomst vloeit de Terezin Declaration voort: een niet-bindende verklaring die stelt dat maatregelen moeten worden genomen om het materiële onrecht te compenseren dat Joden en andere slachtoffers van de nazi’s is aangedaan in de periode 1933-1945. De Terezin Declaration is ondertekend door 47 landen, waaronder Nederland, en is bedoeld als blijvende aanmaning.
Het voormalige concentratiekamp Theresienstadt (beeld: Arwin Meijer/Wikimedia Commons) Aanvankelijk dachten de beleidsmakers dat de restitutieverzoeken binnen enkele jaren zouden afnemen, maar in de praktijk pakt dit anders uit. Als gevolg van het vele onderzoek dat wordt gedaan in binnen- en buitenland blijven de aanvragen binnenkomen. In 2011 vraagt staatssecretaris Zijlstra van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW) aan de Raad voor Cultuur om het sinds 2001 geldende restitutiebeleid te bestuderen en waar nodig suggesties te doen voor aanpassingen. Een van de vraagstukken betreft de inhoudelijke procedure bij de Restitutiecommissie. In de woorden van de staatssecretaris: ‘Ongeacht of nu sprake is van een claim op een Nederlands Kunstbezit (NK)-object dan wel een claim op een ander, regulier verworven object uit de rijkscollectie, de Restitutiecommissie dient op grond van het huidige beleid bij beide claims dezelfde beoordelingscriteria te hanteren. Daarbij geldt dat de commissie, bij honorering van een claim, uitsluitend kan adviseren tot feitelijke teruggave van het bewuste kunstvoorwerp. Dit is anders bij adviesverzoek van derden (waaronder decentrale overheden), die door mij op grond van artikel 2, derde lid, van het Instellingsbesluit kunnen worden voorgelegd aan de Restitutiecommissie. De commissie heeft in die zaken de mogelijkheid om, naar maatstaven van redelijkheid en billijkheid (artikel 2, vijfde lid, Instellingsbesluit), meerdere belangen mee te wegen en tot andere oplossingen te komen.’
Het is dan ook de vraag, aldus de staatssecretaris, ‘of het in de rede ligt dat de Restitutiecommissie ook een dergelijke ruimere adviseringsmogelijkheid krijgt ten aanzien van objecten in rijksbezit die niet tot de NK-collectie behoren.’ Dit zou volgens de staatssecretaris mogelijk meer recht kunnen doen aan het verschil tussen de wijze waarop de NK-collectie in bezit van de staat is gekomen (na gerecupereerd te zijn uit Duitsland) en waarop andere werken in bezit van de staat zijn gekomen (door reguliere aankoop). De staatssecretaris wijst erop dat de Washington Principles een dergelijke nuancering toelaten. Een ‘just and fair solution’ is het doel volgens de Washington Principles, ‘recognizing this may vary according to the facts and circumstances surrounding a specific case’.
Andere vragen die de staatssecretaris opwerpt, luiden: hoe lang dient het Nederlandse restitutiebeleid nog te worden voortgezet? Hoe en op welke manier kan het zogeheten verruimde restitutiebeleid worden beëindigd?
De Raad voor Cultuur stelt een ad hoc-commissie in die zich buigt over de verschillende vragen van de staatssecretaris en het advies voorbereidt. De voorzitter van de ad hoc-commissie is Rudi Ekkart en ook de andere leden zijn eerder lid geweest van de Commissie Ekkart.
Wanneer de ad hoc-commissie haar werkzaamheden heeft afgerond, publiceert de Raad voor Cultuur in januari 2012 zijn advies aan de staatssecretaris. Met betrekking tot de inhoudelijke kant van het restitutiebeleid luidt het advies ‘om te komen tot een meer gedifferentieerde behandeling van eventuele claims op niet tot de NK-collectie behorende cultuurgoederen uit de rijksverzamelingen’. Met andere woorden, wanneer van een kunstwerk uit de rijkscollectie (niet-NK) wordt vastgesteld dat het roofkunst is, zou de Restitutiecommissie in staat moeten zijn om, behalve restitutie zonder meer, ook andere oplossingen te adviseren – bijvoorbeeld financiële compensatie voor de verzoeker of de bezitter. Daarvoor kan ruimte zijn wanneer bijvoorbeeld sprake is van goede trouw bij de aankoop door een museum. Of wanneer de verzoeker en bezitter het erover eens zijn dat het kunstwerk in kwestie in het museum moet blijven. Net als bij de bindend advies-procedure – de procedure die geldt wanneer de bezittende partij niet de rijksoverheid is – dient de Restitutiecommissie hierbij te oordelen naar maatstaven van redelijkheid en billijkheid.
De ad hoc-commissie adviseert verder om ‘het vigerende, verruimde regeringsbeleid ten aanzien van restitutiezaken te laten voortduren tot twee jaar na publicatie van de volledige resultaten van het lopende museumonderzoek’. Daarna, stelt de ad hoc-commissie, kan per geval worden bekeken of het ‘volgens normen van redelijkheid en billijkheid’ en ‘onder toepassing van aspecten van het verruimde regeringsbeleid’ in behandeling zal worden genomen. Opnieuw een beroep doen op de verjaring is nog geen optie, aldus de ad hoc-commissie. Volledige sluiting van de indieningstermijn kan pas worden overwogen wanneer daarover internationale afspraken zijn gemaakt die in de plaats komen van de Washington Principles.
Op 22 juni 2012 reageert de staatssecretaris per brief op het advies van de Raad voor Cultuur. Hij neemt de aanbevelingen over en besluit dat de Restitutiecommissie voortaan op basis van redelijkheid en billijkheid dient te adviseren wanneer het teruggevraagde werk in rijksbezit is, maar niet tot de NK-collectie behoort.
De staatssecretaris besluit tevens dat dit beleid met ingang van 30 juni 2015 – dat is twee jaar na de geplande publicatie van de resultaten van het museumonderzoek – óók zal gaan gelden voor werken uit de NK-collectie. ‘Daarmee ontstaat er één beleidslijn voor alle kunstwerken in rijksbezit, ongeacht of een object tot de NK-collectie of een andere rijksverzameling behoort,’ aldus de staatssecretaris.
In juli 2012 volgt in de Staatscourant het wijzigingsbesluit dat uitvoering geeft aan de brief van de staatssecretaris.
De in 2015 op grond van het nieuwe beleid gerestitueerde ijstjotter ‘Sperwer’ (beeld: Zuiderzeemuseum) Met ingang van september 2018 worden de herkomstonderzoekers die sinds 2002 in dienst zijn bij de Restitutiecommissie, overgeplaatst naar het Expertisecentrum Restitutie (ECR). Dit is een nieuw kenniscentrum dat naast de onderzoekstak van de Restitutiecommissie ook de kennis en kunde van Bureau Herkomst Gezocht en het herkomstonderzoek van de Museumvereniging in zich zal opnemen. Het ECR is gevestigd bij het Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies (NIOD) in Amsterdam. ‘Daarmee is een landelijk en herkenbaar aanspreekpunt voor verzoekers, huidige bezitters en eigenaren, musea, pers, onderzoekers en andere geïnteresseerden gecreëerd,’ aldus de ministers Van Engelshoven en Slob in hun besluit van 20 september 2018.
Archiefdozen op het NIOD in Amsterdam (beeld: Olaf Janssen/Wikimedia Commons) Eind 2019 vraagt de minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW) Ingrid van Engelshoven aan de Raad voor Cultuur om het Nederlandse restitutiebeleid te onderzoeken en evalueren. De Raad voor Cultuur stelt daarop een commissie in met als voorzitter de oud-politicus en jurist Jacob Kohnstamm. De Commissie Kohnstamm legt het restitutiebeleid langs de meetlat van de in 1998 vastgestelde en door Nederland onderschreven Washington Principles. In hoeverre voldoet het Nederlandse beleid daar (nog) aan?
Op 7 december 2020 presenteert de Commissie Kohnstamm haar bevindingen, die zij heeft opgeschreven in het rapport Streven naar rechtvaardigheid. De commissie is deels positief: zij constateert dat er in brede kring waardering bestaat voor het werk van de Restitutiecommissie. Tegelijkertijd heeft zij serieuze kritiek op een aantal onderdelen van het Nederlandse restitutiebeleid.
Eén van de aanbevelingen van de Commissie Kohnstamm is dat de Nederlandse staat het onderzoek naar roofkunst opnieuw moet oppakken. Dat is sinds 2007 niet meer stelselmatig gedaan. ‘Het onderzoek van Bureau Herkomst Gezocht was destijds nog niet op alle onderdelen afgerond,’ aldus de commissie, ‘en nieuwe inzichten en praktijken rechtvaardigen dat dit onderzoek weer wordt voortgezet. Ook is het belangrijk dat de vergaarde kennis structureel wordt bijgehouden en geactualiseerd aan de hand van de nieuwste bronnen. Dat alles ligt ook in lijn met de Washington Principles en de Terezin Declaration.’
Een ander kritisch punt uit het rapport Streven naar rechtvaardigheid betreft het beleid van de Restitutiecommissie. De evaluatiecommissie stelt dat de belangenafweging, die de commissie sinds 2012 vaker is gaan betrekken in haar adviezen (vanaf dat moment in alle adviezen, behalve wanneer het gaat om objecten uit de Nederlands Kunstbezit (NK)-collectie), ‘op onderdelen afbreuk doet’ aan het na te streven rechtsherstel. Zij sluit hiermee aan bij kritiek die eerder was gerezen als gevolg van enkele recente bindend adviezen van de Restitutiecommissie. De evaluatiecommissie acht het ‘principieel onjuist’ om het belang van een kunstwerk voor de bezitter deel te laten uitmaken van de argumentatie in een advies. Datzelfde geldt voor het meewegen van het belang van een werk voor een verzoeker: ‘Een dergelijk criterium staat niet in dienst van het herstellen van onrecht dat de slachtoffers is aangedaan’.
Verder vindt de Commissie Kohnstamm het wenselijk dat, in plaats van de verschillende documenten waarin het beleid van de Restitutiecommissie is neergelegd, in de toekomst één beoordelingskader zal gelden voor alle soorten zaken (Nederlands Kunstbezit (NK) / rijkscollectie-niet-NK / bindend advies). Daarin dient de belangenafweging geen plaats meer te krijgen. Ook stelt de commissie dat het rijk of een decentrale overheid ‘onder omstandigheden’ zou moeten afzien van een beroep op verwerving te goeder trouw: ‘Dit geldt wanneer de omstandigheden van de verwerving en het door de bezitter verrichte onderzoek ten tijde van de verwerving niet aan de huidige maatstaven van goede trouw voldoen.’
De Restitutiecommissie krijgt tevens het advies mee om het contact met verzoekers te intensiveren: ‘Verbeter de communicatie van de RC met de verzoekers tijdens de procedure, zodat zij beter op de hoogte zijn van de vorderingen van het onderzoek. Versterk het secretariaat van de RC, zodat er meer menskracht is voor communicatie.’
Ten slotte dient volgens de Commissie Kohnstamm een helpdesk te worden ingesteld waar (potentiële) verzoekers gemakkelijk terecht kunnen met vragen en informatieverzoeken. Deze helpdesk moet actief nabestaanden gaan benaderen wanneer ergens roofkunst is opgedoken.
In reactie op Streven naar Rechtvaardigheid laat de Restitutiecommissie weten positief te staan tegenover de ‘constructieve aanbevelingen’ in het rapport: ‘De commissie hoopt dat de minister snel met haar beleidsreactie zal komen opdat de commissie daarmee aan de slag kan gaan.’
Een Amerikaanse militair toont roofkunst in de zoutmijn van Merkers, Duitsland, mei 1945 (beeld: National Archives and Records Administration) Op 12 maart 2021 reageert minister Van Engelshoven van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW) op het evaluatierapport Streven naar Rechtvaardigheid van de Commissie Kohnstamm. Zij spreekt haar erkentelijkheid uit voor het werk van de commissie en neemt de aanbevelingen uit het rapport over.
Als gevolg van de aanbevelingen van de Commissie Kohnstamm stelt de Nederlandse regering medio april 2021 een nieuw beoordelingskader vast voor restitutieverzoeken. Dit nieuwe beoordelingskader geldt voor alle soorten verzoeken (Nederlands Kunstbezit (NK) / rijkscollectie niet-NK / bindend advies) en maakt deel uit van het nieuwe Instellingsbesluit Restitutiecommissie van de minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW).
De kerngedachte van het nieuwe beoordelingskader is dat wanneer voldoende aannemelijk is dat sprake is van roofkunst en duidelijk is wie de rechthebbenden zijn, er altijd een betekenisvolle vorm van rechtsherstel moet plaatsvinden. In de praktijk zal dat meestal restitutie zijn. De minister heeft besloten dat de staat zich niet meer zal beroepen op goede trouw, waardoor een bemiddelende oplossing niet tot de mogelijkheden behoort wanneer het restitutieverzoek een voorwerp betreft uit de rijkscollectie. ‘Overheden hebben een grote verantwoordelijkheid onrecht te herstellen, ongeacht de wijze van en omstandigheden bij verwerving,’ schrijft de minister in haar brief van 12 maart 2021. Bij andere eigenaren, zoals een stichting, gemeente of particulier, behoort een bemiddelende oplossing – mits de verwerving te goeder trouw heeft plaatsgevonden – wel tot de mogelijkheden.
Het nieuwe beleid sluit aan bij de aanbevelingen van de Commissie Ekkart uit 2001 en 2003 en, afgezien van het punt van de Nederlandse staat en de goede trouw, ook bij de aanbevelingen van de ad hoc-commissie Ekkart uit 2012. Een belangenafweging zoals aangeduid in het voormalige bindend advies-reglement is niet langer mogelijk.
Naast dit nieuwe beoordelingskader intensiveert de Restitutiecommissie het contact met de partijen. Voortaan zal in elke zaak behalve de schriftelijke behandeling in beginsel ook een mondelinge behandeling plaatsvinden. Bovendien krijgen partijen, voordat de Restitutiecommissie tot haar definitieve oordeel komt, een concept waarop zij kunnen reageren. De Restitutiecommissie heeft haar aangepaste werkwijze in een nieuw reglement uitgewerkt.
Object uit de in 2019 gerestitueerde collectie van Franz Oppenheimer De tijdlijn is samengesteld door de Restitutiecommissie, mede op basis van (web)teksten van haar oud-medewerkers Evelien Campfens, Floris Kunert, Annemarie Marck en Eelke Muller. De verantwoordelijkheid voor de inhoud van de tijdlijn berust bij de Restitutiecommissie.
Postbus 556
2501 CN Den Haag
(070) 376 59 92