Samenvatting bindend advies

De Restitutiecommissie heeft een verzoek beoordeeld tot teruggave van het schilderij Odalisque door Henri Matisse, dat sinds 1941 deel uitmaakt van de collectie van het Stedelijk Museum Amsterdam en momenteel eigendom is van de gemeente Amsterdam. Op grond van het door het Expertisecentrum Restitutie getoetste onderzoek van de Commission for Looted Art in Europe oordeelt de commissie dat het in hoge mate aannemelijk is dat het schilderij afkomstig is uit de collectie van het Joodse echtpaar Albert en Marie Stern. Tevens is voldoende aannemelijk geworden dat het echtpaar het bezit van het schilderij onvrijwillig heeft verloren als gevolg van omstandigheden die direct verband houden met het naziregime.

Onderzoek heeft uitgewezen dat Albert Stern tijdens de bezetting eigenaar was van het schilderij. Met medewerking van Lieuwe Bangma, met wie de familie Stern zakelijk en persoonlijk verbonden was, werd het schilderij op 19 juli 1941 vanuit de eigendom van Albert Stern aan het Stedelijk Museum Amsterdam verkocht en geleverd. Lieuwe Bangma had tijdens de bezetting als niet-Joodse Nederlander vrije toegang tot zijn banktegoeden, en werd niet met financiële en materiële onteigening bedreigd. De verkoop van het schilderij door Albert Stern hield verband met maatregelen van de bezetter tegen Joodse burgers en kwam voort uit lijfsbehoud.

De commissie heeft de gemeente Amsterdam geadviseerd het schilderij Odalisque van de hand van Henri Matisse dat zich bevindt in het Stedelijk Museum Amsterdam, te restitueren aan de rechtsopvolgers van Albert en Marie Stern.

1. Het verzoek

Het adviesverzoek heeft betrekking op het olieverf op doek geschilderde kunstwerk Odalisque (1921/1922) door Henri Matisse (hierna ook: het Schilderij), dat sinds 1941 deel uitmaakt van de collectie van het Stedelijk Museum Amsterdam (hierna: het Museum), onder inventarisnummer A795, en momenteel eigendom is van de Gemeente.

Verzoekers stellen dat het Schilderij behoorde tot de collectie van het Joodse echtpaar Albert Abraham Stern (1861-1945) en Marie Stern née-Ebstein (1878-1952). Albert Stern, een textielfabrikant, was mede-eigenaar van het confectiebedrijf Graumann & Stern in Berlijn. Het echtpaar vluchtte als gevolg van vervolging onder het naziregime in 1937 naar Nederland. Het Schilderij zou op 19 juli 1941 namens rechthebbenden onder dwang zijn verkocht aan het Museum, als gevolg van omstandigheden tijdens de bezetting.

Bij brief van 5 april 2023 hebben Verzoekers en de Gemeente (hierna: partijen) de commissie verzocht om onderzoek en bindend advies met betrekking tot het Schilderij. Met de ondertekening van de brief hebben partijen verklaard het Reglement van de commissie (vastgesteld op 12 juli 2021; laatstelijk gewijzigd op 6 oktober 2023; hierna: het Reglement) voor de behandeling van het verzoek te aanvaarden en het door de commissie uit te brengen advies als bindend te beschouwen.

Identiteit van partijen

Verzoekers stellen erfgenamen te zijn van Albert Stern. Hiertoe heeft de CLAE het document “Legal Successors and Powers of Attorney March 2023” overgelegd. De commissie heeft voorts op haar verzoek een legal opinion ontvangen van mevrouw GG van advocatenkantoor Stephenson Harwood LLP te Londen van 13 juni 2023, waarin wordt verklaard dat AA, BB, CC, DD, EE en FF de gerechtigden zijn tot de nalatenschap van Albert Stern. Hierdoor is naar het oordeel van de commissie voldoende aangetoond dat Verzoekers alle gerechtigden zijn tot het vermogen van Albert Stern.

Verzoekers hebben zich tijdens de procedure laten vertegenwoordigen door de CLAE te Londen. Voorts heeft de commissie kennisgenomen van een besluit van de burgemeester van Amsterdam van 21 maart 2023 waarin de directeur Kunst en Cultuur van de gemeente Amsterdam, de heer A. Ahmadali, wordt gemachtigd de Gemeente te vertegenwoordigen in de procedure bij de commissie. De directeur Kunst en Cultuur heeft vervolgens bij besluit van 22 maart 2023 de directeur van het Stedelijk Museum Amsterdam, de heer R. Wolfs, gemachtigd om namens de gemeente op te treden als aanspreekpunt voor en degene die informatie betreffende het Schilderij verstrekt aan de Restitutiecommissie.

3. Vaststelling van de feiten

Op grond van het door de CLAE opgestelde rapport, de door partijen aangeleverde documentatie en informatie, en de bevindingen van het ECR stelt de commissie de volgende feiten vast.

Albert en Marie Stern en hun gezin

Albert Abraham Stern (hierna ook: Albert) werd geboren op 6 januari 1861 in Grätz, Posen (tegenwoordig Grodzisk Wielkopolski in Polen). In juni 1895 trouwde hij met Rosa Landeker, geboren op 10 februari 1873 in Thorn, West-Pruisen, met wie hij drie kinderen kreeg, Erich Heinrich Stern (1896-1944), Wilhelm Werner Stern (1897-1983) en Käthe Stern (1898-1898).

Albert en Rosa Stern scheidden en in 1907 trouwde Albert Stern met Marie Ebstein, geboren op 27 september 1878 in Breslau. Ze kregen twee kinderen, allebei geboren in Berlijn, Eva Luise (1908-1992) en Rudolf Bernhard (1911-1945). Vanaf 1913 woonde Albert Stern met zijn gezin in de Berlijnse buitenwijk Nikolassee in ‘Haus Stern’, aan de Kirchweg 27.

De kunstcollectie van het echtpaar Stern

Marie Stern was de drijvende kracht achter de activiteiten van het echtpaar Stern als verzamelaars van moderne en hedendaagse kunst. In 1976 verklaarde haar dochter Eva het volgende: ‘My mother studied Art in Munich before her marriage, and, after her marriage, started to collect paintings which hung on the walls of our home in Berlin-Nikolassee.’

Tot de kunstcollectie van de Sterns behoorden ook schilderijen van Munch, Corinth en Van Gogh. Het Schilderij werd in 1930 door de familie verworven.

Vervolging van de familie en vlucht in de jaren 1937-1941 uit Duitsland naar Nederland

Nadat de nazi’s in januari 1933 aan de macht waren gekomen, werden de Sterns op grond van hun Joodse afkomst onderworpen aan een niet aflatende vervolging en geleidelijk ontdaan van hun middelen van bestaan en uitgebreide bezittingen. Albert Stern maakte daarom plannen om te emigreren. In 1935 overwoog hij verschillende opties voor de emigratie van hemzelf en Marie, onder meer naar Palestina. In 1936 werd het echtpaar Stern gedwongen om van de Kirchweg 27, te verhuizen naar een huurwoning in de Beskidenstraße 30, eveneens in Berlijn-Nikolassee. Enkele maanden later emigreerde Marie Stern naar Nederland. Kort daarna volgden Rudolf, de zoon van Albert en Marie, zijn vrouw Elfriede, alsmede Erich, de zoon van Albert uit diens eerste huwelijk. Albert Stern kwam in 1937 aan in Nederland en voegde zich bij Marie in Pension Oliva aan de Prins Hendriklaan 36 te Amsterdam. Dit is het adres waarop zij werden ingeschreven bij de Amsterdamse Vreemdelingenpolitie. In augustus 1937 verhuisden ze naar Apollolaan 193 II, waar zij een appartement huurden. Zij woonden daar tot augustus 1941, toen hun financiële situatie hen dwong te verhuizen naar een pension aan de Oranje Nassaulaan 32 te Amsterdam.

Na de emigratie van de Sterns naar Nederland ging de onteigening van hun Duitse bezittingen door de Duitse autoriteiten door. Het Berlijnse huis aan de Kirchweg 27, Berlijn-Nikolassee werd aanzienlijk onder de waarde verkocht en alle opbrengsten van de verkopen werden in beslag genomen. Ook het bedrijf Graumann & Stern werd getroffen door de nazivervolging. Het werd in 1938 geliquideerd. De opbrengsten van de verkoop van het Graumann & Stern-bedrijfspand en van de verkoop van verschillende stukken grond in Berlijn, werden op dezelfde manier onteigend. De Duitse bankrekeningen van Albert werden geblokkeerd en de saldi in beslag genomen. De nazi’s richtten zich ook op de bezittingen van Albert in Nederland. Zo werd hij gedwongen zijn aandelen in Royal Dutch Shell over te dragen.

Het echtpaar Stern bezat ook aandelen in Admintrust. Deze beheersmaatschappij, opgericht in de jaren 1920, was belast met het financiële beheer van de aandelen in de buitenlandse dochterondernemingen en andere activa van Graumann & Stern, waaronder een weverij. De aandelen in de Admintrust waren verdeeld tussen de aandeelhouders van Graumann & Stern en de familie Stern. In het voorjaar van 1939 reisde José Vigeveno, directeur van de Admintrust, naar Londen waar de Admintrust een kluis had. In die kluis bevond zich een bedrag van $2.830 aan gouden American Eagle munten, die toebehoorden aan het echtpaar Stern. Deze munten werden door Vigeveno meegebracht naar Amsterdam.

Op 3 mei 1940 kregen Albert en Marie Stern het Haïtiaanse staatsburgerschap. Zij hoopten daarmee Nederland te verlaten voor een veilige bestemming. De kosten van het staatsburgerschap waren vrijwel gelijk aan de waarde van de zo-even genoemde gouden American Eagle munten.

Tussen 4 mei 1940 en december 1941, toen de VS bij de oorlog betrokken raakten, correspondeerden Albert en Marie Stern regelmatig met Alberts oudere broer Isidor en diens zoon Fritz Stern, beiden woonachtig in de Verenigde Staten. Uit deze correspondentie blijkt hoezeer de gezinssituatie van het echtpaar Stern verslechterde. Isidor en Fritz Stern probeerden Albert en zijn gezin te helpen. Zij poogden voor de familie inreisvisa te bemachtigen voor verschillende landen, waaronder de VS, Cuba, Mexico, Uruguay, Brazilië, Haïti en de Dominicaanse Republiek, via derde landen zoals Spanje en Portugal.

Ondanks dat Fritz een ticket naar Port-au-Prince (Haïti) voor Albert en Marie had weten te bemachtigen, was Albert Stern niet in staat om alle benodigde transitvisa te krijgen. Op 22 november 1940 annuleerde Fritz de tickets naar Port-au-Prince.

Laatste vluchtpogingen van Albert en Marie Stern gevolgd door hun deportatie

In 1942 kondigde de Haïtiaanse regering aan dat het staatsburgerschap zou worden ingetrokken van alle Joden, die Haïti die zomer nog niet hadden bereikt. In juli 1942, in een laatste poging om het echtpaar Stern naar Haïti te krijgen, maakte Isidor $1.200 over naar Bern, Zwitserland. Dit om emigratie van het echtpaar Stern via Lissabon op de SS Drottningholm, een neutraal schip van de Zweeds-Amerikaanse lijn, naar Haïti mogelijk te maken. Duitsland weigerde echter nog langer veilige doorgang voor dat schip te garanderen, waardoor ook die vluchtpoging mislukte. In november 1942 schreef Fritz aan Wilhelm Stern in Palestina dat zijn ouders Nederland niet hadden kunnen verlaten.

In maart 1943 verhuisde het echtpaar Stern van het pension aan de Oranje Nassaulaan 32 te Amsterdam naar een klein tweekamerappartement op de derde verdieping in de Johannes Verhulststraat 20 te Amsterdam. Dit appartement deelden zij met een aantal anderen, onder wie Alberts tweelingzus Jenny Fränkel. Hun meubels en bezittingen waren inmiddels getaxeerd op fl. 400,-. In oktober 1943 schreef Fritz Stern een Haïtiaanse advocaat om na te gaan of deze de Haïtiaanse nationaliteit van Albert en Marie kon laten herstellen.

In januari 1944 verkreeg Fritz Stern inreisvergunningen voor Zweden voor het echtpaar Stern, onder zijn persoonlijke garantie en belofte dat hij hun kosten van levensonderhoud zou dekken. Het Amerikaanse ministerie van Financiën verleende de hiervoor vereiste deviezenvergunning, welke werd verlengd in september 1944 en opnieuw in januari 1945.

Lotgevallen van de kinderen en kleinkinderen van Albert en Marie tijdens de bezetting

De oudste zoon van Albert Stern, Erich Stern werd in april 1943 gedeporteerd naar Theresienstadt en vervolgens Auschwitz, waar hij in oktober 1944 is vermoord.

Wilhelm Stern verbleef in Berlijn tot maart 1935, waarna hij emigreerde naar Palestina, waar zijn echtgenote en kinderen hun toevlucht hadden gevonden in 1933.

Eva Stern trouwde in 1936 met Rudolf Friedländer, een Joodse arts uit Berlijn. Het gezin Friedländer-Stern slaagde erin uit te wijken naar Engeland, waar Rudolf een baan kreeg aan het Jewish Hospital in Manchester.

Rudolf Stern, de jongste zoon van Albert en Marie Stern, trouwde in 1938 met Elfriede Letz. In datzelfde jaar werd hun eerste kind, EE, geboren. In de eerste helft van 1942 dook Rudolf Stern onder, waarna Elfriede in november 1942 beviel van een dochter, Erika Manuela. Elfriede stierf twee weken later in het kraambed. Erika Manuela werd opgenomen en schuilgehouden door Lieuwe en Maria Bangma in Santpoort. Voor Erika’s oudere broer EE werd een onderduikadres gevonden bij Johannes en Cathrien Rademaker, vrienden van Rudolf en Elfriede in Amsterdam. In januari 1944 werd de schuilplaats van Rudolf Stern verraden. Via Westerbork werd hij op transport gesteld naar Auschwitz, waarna hij in maart 1945 is vermoord in Buchenwald.

In april 1944 werden EE en Erika gearresteerd door de Gestapo. Ze werden in juli 1944 vanuit Westerbork naar Theresienstadt gedeporteerd. Na hun bevrijding woonden zij onder andere bij de familie Bangma. In 1951 gingen zij in Manchester wonen bij het gezin van hun tante Eva Friedländer, waar ook hun grootmoeder Marie Stern woonde.

Het Schilderij tijdens de bezetting

Na zijn vlucht naar Nederland in 1936 raakte Rudolf Stern bekend met Willem Sandberg, die in 1938 werd benoemd als curator van het Stedelijk Museum Amsterdam. Uit een document van het Museum met het kopje Aanvullings-Stamlijst Kunstwerken Kelder gedateerd 15 mei 1940, volgt dat Albert Stern in totaal drie schilderijen, waaronder het Schilderij, op de dag van de Nederlandse capitulatie aan Duitsland of mogelijk eerder, in bewaring bij het Museum heeft gegeven. Het document vermeldt:

1012 Matisse “Bajadère” eig. Stern
1013 Edv.Munch, “Noorsch Landschap” eig. Stern
[ongenummerd] Vincent van Gogh “Bloeiende vruchtboompjes” eig. Stern.

In een document van 18 oktober 1940 heeft Willem Sandberg verklaard dat het Museum dezelfde drie schilderijen in goede orde in veilige bewaring heeft genomen van L. Bangma. Onderaan dit document staat de tekst retour eigenaar 10 maart 1941 met de handtekening van Sandberg. Op de achterkant van dit document staan de handtekening van Albert Stern en daaronder de handtekening van Lieuwe Bangma.

De teruggave van deze drie schilderijen is ook opgetekend in een apart document van 10 maart 1941 van Willem Sandberg waarin hij het volgende schreef:

Terugontvangen van het Stedelijk museum te Amsterdam:
E. Munch, Landschap
van Gogh, Landschap
Matisse, Odaliske
in goede orde.

Dit briefje is ondertekend door Albert Stern, met daaronder de handtekening van Lieuwe Bangma.

Uit een handgeschreven rekening van 19 juli 1941 blijkt dat het Museum het Schilderij vervolgens voor NLG 5.000 heeft gekocht van de heer L. Bangma. Bangma voegde bij de factuur een brief waarin hij het Museum vroeg de betaling over te maken op zijn bankrekening. Omdat hij niet Joods was, kon Bangma zijn Nederlandse bankrekeningen aanhouden, zonder bang te hoeven zijn voor inbeslagname.

Twee weken later, op 5 augustus 1941, waren de Sterns genoodzaakt om hun Amsterdamse appartement aan de Apollolaan, waar het schilderij op familiefoto’s is te zien, te verlaten. Het is daarom aannemelijk dat Albert en Marie Stern het Schilderij tot het moment van verkoop aan het Museum in hun bezit hadden.

Op 21 juni 1945 schreef Lieuwe Bangma aan de dochter van de Sterns, Eva Friedländer in Engeland, dat hij graag de bezittingen van Albert en Marie Stern die nog in zijn bezit waren, wilde teruggeven:

I have still some goods of your parents, and we are longing to settle this with them.

Onder deze goederen bevond zich de onverkochte Van Gogh van Albert en Marie Stern die hij veilig in een bankkluis had opgeborgen.

Verklaring van Eva Friedländer

In december 1976 schrijft Eva Friedländer in een beëdigde verklaring dat haar ouders gedwongen waren om het Schilderij te verkopen om te proberen hun gezin te redden:

When the War came my parents and brother remained in Holland and after the invasion of that country my parents were forced to sell pictures in order to raise money necessary to save my brother from being sent to a Concentration Camp. The paintings were sold to Stedeldk [sic] Museum and included a Matisse, a Corinth and a Munch. Chinese Art objects were also sold to raise money to save my brother from imprisonment.

 Verklaring van EE

EE bezocht in 2013 Jo Spruit, de naoorlogse huishoudster van de familie Bangma. Hij had na zijn terugkeer uit Theresienstadt na de oorlog, zoals eerder beschreven, enkele jaren bij Lieuwe Bangma en zijn familie gewoond. Hij had nadien altijd contact gehouden met Jo Spruit, met wie hij in zijn jeugd veel tijd had doorgebracht.

In een gesprek met EE over zijn grootvader Albert vertelde Jo Spruit dat Albert Stern na mei 1940 zijn bezittingen had overgedragen aan Lieuwe Bangma, om inbeslagname te voorkomen. In een beëdigde verklaring over dit gesprek verklaart EE op 15 september 2022 het volgende:

In 2013, two years before she [Jo Spruit] died, I went to visit her in Zwolle as she had told me she had broken her hip and the operation to repair it had caused further damage. In the course of that visit, she told me that after the Nazi invasion of May 1940, at the beginning of 1941, my grandfather Albert Stern had transferred his assets to Mr Bangma so that they would be protected from seizure by the Nazis. By having my grandfather’s possessions and money in Mr Bangma’s name, they would not be identified as owned by a Jew and would be safe.

It must have put Mr Bangma in danger to look after my grandfather’s assets. But this was entirely in character and reflected the deep affection and trust between him and my grandparents. He put himself and his family in further danger when, in 1942, he unhesitatingly took Erica to live with him and his wife. This was after Arthur Seyss-Inquart had said in a speech in 1941 that anyone who helped Jews would suffer the same fate as them.

4. Inhoudelijke beoordeling van het restitutieverzoek

De commissie heeft vastgesteld dat is voldaan aan de vereisten uit § 1 a t/m e van het beoordelingskader. Zij kan daarmee het verzoek inhoudelijk in behandeling nemen.

Omdat het Museum, namens de Gemeente, heeft laten weten dat zij afziet van een beroep op goede trouw, zal de inhoudelijke beoordeling van het restitutieverzoek beperkt blijven tot § 2 en § 3 van het beoordelingskader.

Gelet op § 2 van het beoordelingskader moet de commissie beoordelen of in hoge mate aannemelijk is dat het Schilderij eigendom was van Albert Stern en op grond van § 3 of voldoende aannemelijk is dat hij het bezit van het Schilderij onvrijwillig heeft verloren door omstandigheden die direct verband houden met het naziregime. Hiertoe overweegt de commissie het volgende:

Eigendomsvereiste (§ 2 van het beoordelingskader)

De bij het onderzoek aangetroffen documentatie wijst erop dat Albert Stern al voordat de nazi’s in 1933 aan de macht kwamen, eigenaar was van het Schilderij. Vast staat dat het Schilderij onderdeel uitmaakte van een tentoonstelling van Galerie Alfred Flechtheim in 1930, waarbij Albert Stern als een van de bruikleengevers is genoemd aan wie Flechtheim zijn dank betuigt.

De commissie stelt vast dat er geen aanwijzingen zijn gevonden die erop duiden dat het Schilderij, na de Duitse inval, tot op het moment dat het verkocht is, uit de eigendom van de Sterns is geraakt. Daarbij neemt de commissie in aanmerking dat het Schilderij voorkomt op familiefoto’s van Albert en Marie Stern in de tijd dat zij woonden in het appartement aan de Apollolaan te Amsterdam (1937-1941). Vast staat dat het Schilderij tezamen met twee andere aan de Sterns toebehorende schilderijen, van Van Gogh resp. Munch, in 1940 aan het Museum in bewaring is gegeven. De interne documentatie van het Museum vermeldt consequent ‘Stern’ als eigenaar van deze drie schilderijen. De documenten over de inbewaringstelling en de teruggave uit bewaring van het Museum, vermelden Albert Stern en Lieuwe Bangma. Het gegeven dat op documenten die betrekking hebben op de eigenlijke verkoop van het Schilderij niet langer Albert Stern, maar louter Lieuwe Bangma wordt vermeld, houdt naar het oordeel van de commissie verband met het feit dat Bangma als niet-Joodse Nederlander vrije toegang had tot zijn banktegoeden en niet met financiële en materiële onteigening werd bedreigd. Voor de commissie staat vast dat sprake was van een nauwe zakelijke en persoonlijke verbondenheid van Bangma met de familie Stern. Zijn rol als vriend, helper en vertrouweling van de familie Stern is door Verzoekers uitgebreid beschreven en gedocumenteerd. Zo schreef Lieuwe Bangma aan Sterns dochter Eva Friedländer in Engeland, dat hij graag de bezittingen van Albert en Marie Stern die nog in zijn bezit waren, wilde teruggeven, waaronder de onverkochte Van Gogh. Hieruit kan worden afgeleid dat tijdens de bezetting overdrachten van bezittingen door Albert Stern aan Bangma werden gedaan, om de werkelijke eigendomssituatie te verhullen en te voorkomen dat deze bezittingen in beslag zouden worden genomen. De verkoop van het Schilderij komt ook in verscheidene andere brieven en verklaringen naar voren.

Op grond van deze gegevens, in onderlinge samenhang bezien, komt de commissie tot het oordeel dat het in hoge mate aannemelijk is dat het Schilderij ten tijde van de verkoop en overdracht aan het Museum in 1941 in eigendom toebehoorde aan Albert Stern. Dit betekent dat is voldaan aan het eigendomsvereiste van § 2 van het beoordelingskader.

Dit heeft tot gevolg dat de commissie nu de vraag moet beoordelen of ten aanzien van het Schilderij sprake is van onvrijwillig bezitsverlies door omstandigheden die direct verband houden met het naziregime.

Conclusie ten aanzien van het verzoek om restitutie

De commissie concludeert dat het in hoge mate aannemelijk is dat het schilderij Odalisque (1920-1921) door Henri Matisse, dat zich op dit moment in het Stedelijk Museum Amsterdam bevindt onder objectnummer A795, afkomstig is uit de privécollectie van Albert Stern, en dat voldoende aannemelijk is geworden dat het bezit van dit schilderij in 1941 onvrijwillig is verloren door omstandigheden die direct verband houden met het naziregime.

Aangezien de gemeente Amsterdam te kennen heeft gegeven af te zien van een beroep op goede trouw ten aanzien van de herkomst van het Schilderij bij de aankoop ervan, behoeft de commissie hiernaar geen onderzoek te doen en heeft zij een dergelijk onderzoek verder achterwege gelaten.

Dit alles leidt ertoe dat, gelet op het beoordelingskader § 2 en § 3 (criterium 3.2 en onderdeel 3 van het slot van § 3), de commissie zal adviseren het Schilderij te restitueren aan Verzoekers.