De procedure

Op 23 mei 2005 verzocht mevrouw C.F. Koenigs om teruggave van de tekeningen en etsen die in 2004 vanuit Kiev waren gerecupereerd naar Nederland. Bij brief van 13 juli 2005 verzocht de Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (hierna: de minister) de commissie om advies over dit verzoek, dat bij de commissie is geregistreerd onder nummer RC 1.35. Hierna heeft verzoekster enkele malen om uitstel gevraagd om het verzoek om teruggave nader toe te kunnen lichten. Op 12 december 2006 en 12 november 2007 heeft verzoekster ter toelichting van haar verzoek rapportages overgelegd, met bijdragen van dr. H.B. Junz, prof.mr. A.F. Salomons, prof.mr. H.C.F. Schoordijk en prof.mr. P.A. Stein.

De commissie heeft naar aanleiding van het adviesverzoek en de door verzoekster gegeven toelichting een onderzoek naar de feiten uitgevoerd. In het kader van dit onderzoek heeft de commissie op 7 februari 2008 de zoon van Koenigs (oom van verzoekster), de heer FF, op diens verzoek gehoord. FF heeft daarbij zijn mening naar voren gebracht, inhoudende dat zijn vader de eigendom van de tekeningen al in 1935 tot zekerheid had overgedragen aan de bank Lisser & Rosenkranz (hierna: L&R) en op 2 april 1940 aan deze bank de volledige eigendom heeft overgedragen. Ook stelde FF dat de bedoeling van zijn vader was dat de tekeningencollectie in zijn geheel en onder zijn naam bij Museum Boymans terecht zou komen, dat hij in dat kader bereid was concessies te doen ten aanzien van de voorwaarden van de transacties destijds, en dat, samengevat, de claim op werken die thans in Museum Boymans verblijven dient te worden afgewezen. Ter ondersteuning hiervan heeft hij enkele stukken uit zijn privé-archief aan de commissie overhandigd. Daaronder bevinden zich de akten van 2 april 1940 die betrekking hebben op voormelde eigendomsoverdracht.

De resultaten van het feitenonderzoek door de commissie zijn neergelegd in een conceptonderzoeksrapport van 3 maart 2008, dat op 13 maart 2008, samen met een afschrift van de door FF ter inzage verstrekte stukken, ter commentaar is toegezonden aan verzoekster. Verzoekster heeft op 3 juli 2008 inhoudelijk op dit conceptrapport gereageerd. In deze reactie zijn nadere bijdragen opgenomen van dr. H.B. Junz, prof.mr. A.F. Salomons, prof.mr. H.C.F. Schoordijk, prof.mr. P.A. Stein, prof.mr. J.B.M. Vranken en prof.dr. J. de Vries.

Op 6 oktober 2008 heeft een eerste hoorzitting plaatsgevonden. Daarbij waren naast verzoekster en haar raadslieden mr. C. Drion en mr. S. van den Ende aanwezig J. Bragdon (filosoof en kunstenaar), mr. C. Siewertsz van Reesema (mediator), dr. H.B. Junz (economisch en financieel analiste) en de juridische deskundigen prof.mr. A.F. Salomons, prof.mr. H.C.F. Schoordijk en prof.mr. P.A. Stein.

Volgend op de hoorzitting heeft verzoekster een nadere reactie ingediend van 25 november 2008. Nadien heeft verzoekster de commissie verzocht om de advisering inzake RC 1.35 aan te houden in verband met een procedure voor de Nationale ombudsman over het handelen van de minister en de Restitutiecommissie die op 16 juli 2008 was aangevangen. De commissie heeft verzoekster bij brief van 16 december 2008 laten weten de zaak aan te houden voor de duur van de behandeling van de klacht door de Nationale ombudsman.

Op 8 november 2010 rapporteerde de Nationale ombudsman naar aanleiding van de door verzoekster ingediende klachten. In verband hiermee is het volgende van belang. In 2002 heeft verzoekster een verzoek ingediend tot teruggave van verschillende werken uit de collectie van haar grootvader, welk verzoek de minister op advies van de commissie (zaaknummer RC 1.6) op 10 december 2003 heeft afgewezen. Gedurende de behandeling van onderhavig verzoek heeft verzoekster de minister om herziening van deze eerdere beslissing gevraagd. De minister heeft aan dit verzoek destijds geen gevolg gegeven, maar in plaats daarvan de commissie op 24 april 2007 verzocht om eventuele door verzoekster ingebrachte nieuwe feiten te betrekken bij de advisering inzake RC 1.35. Op grond van de aanbevelingen van de Nationale ombudsman van 8 november 2010 heeft de minister de commissie gevraagd te adviseren over de feiten die door verzoekster waren aangeduid als ‘nova’ in het licht van haar verzoek tot herziening van RC 1.6, en het aanvankelijke verzoek aan de commissie per brief van 13 december 2010 ingetrokken. Op 18 januari 2011 heeft de commissie dit verzoek om hernieuwd advies inzake RC 1.6 ondergebracht in een apart dossier met nummer RC 4.123 en verzoekster bericht dat de procedure inzake RC 1.35 zou worden hervat. Per brief van 11 april 2011 echter heeft verzoekster de commissie verzocht om de behandeling van RC 1.35 aan te houden tot na afhandeling van RC 4.123, een verzoek dat de commissie op 4 mei 2011 heeft ingewilligd. Op 12 november 2013 heeft de commissie het hernieuwde advies inzake RC 1.6 (RC 4.123) vastgesteld, waarna de procedure inzake RC 1.35 weer in actieve behandeling is genomen, waarover verzoekster per brief van 16 december 2013 is geïnformeerd.

Vanwege de verstreken tijd sinds de laatste inhoudelijke behandeling van de zaak in 2008 en de gebeurtenissen sindsdien is verzoekster opnieuw en voor de laatste maal de gelegenheid geboden om gegevens toe te zenden en haar standpunten mondeling toe te lichten. Op 23 januari 2014 heeft verzoekster daaraan gevolg gegeven en een aanvullende toelichting met bijlagen aan de commissie gestuurd. Op 20 maart 2014 is verzoekster vervolgens door de commissie voor de tweede maal in deze procedure gehoord. Daarbij was, naast haar raadsman mr. D. de Jong en diens assistent M. Maeder, aanwezig J. Bragdon (filosoof en kunstenaar). Mr. De Jong heeft het woord gevoerd en aantekeningen inzake het verzoek overgelegd. J. Bragdon heeft enige opmerkingen gemaakt. Verzoekster heeft een presentatie gegeven en eveneens documenten overgelegd, waaronder enkele nieuwe archiefstukken.

Het onderhavige verzoek heeft voor een groot deel betrekking op hetzelfde feitencomplex dat aan de eerdere adviezen RC 1.6 en RC 4.123 ten grondslag ligt. De commissie heeft in het kader van haar advisering in onderhavige zaak daarom, naast het op 14 april 2014 vastgestelde onderzoeksrapport inzake RC 1.35 met daaraan gehecht de reacties van verzoekster van 3 juli 2008, 25 november 2008 en 23 januari 2014, tevens alle stukken betrokken die gewisseld zijn tijdens de eerdere procedures RC 1.6 en RC 4.123.

B. Beoordeling

B.1. Verzoekster is een kleindochter van Koenigs. Zij vraagt om teruggave van 139 tekeningen en drie etsen die in 2004 uit Kiev, Oekraïne, naar Nederland zijn gerecupereerd (voor een opsomming en beschrijving van de geclaimde werken, zie de bijlage). Verzoekster heeft in de huidige procedure verwezen naar documenten die zij de commissie in het kader van restitutieverzoek RC 1.6. heeft doen toekomen met betrekking tot haar erfrechtelijke positie, waaruit blijkt dat zij behoort tot de kring van rechthebbenden op de nalatenschap van Koenigs.

B.2. Verzoekster stelt dat Koenigs het bezit van de geclaimde kunstwerken onvrijwillig heeft verloren als gevolg van omstandigheden die direct verband houden met het naziregime. De reconstructie van de gebeurtenissen die zij mede op grond van eigen onderzoek heeft opgesteld, luidt kort samengevat als volgt. Van Beuningen zou al voor de Duitse inval met de vertegenwoordiger van Hitler, dr. H. Posse, een afspraak hebben gemaakt om de collectie aan hem te leveren. Van Beuningen en Hannema zouden in dat kader hebben samengespannen om Koenigs, die zich volgens verzoekster in een kwetsbare positie ten opzichte van het naziregime bevond, te beletten zijn collectie uit te voeren. Zij zouden hem daarna onder druk van een ophanden zijnde Duitse inval zijn collectie afhandig hebben gemaakt. De liquidatie van de bank L&R op 2 april 1940 zou een schijnhandeling zijn geweest om deze uit handen van de Duitsers te houden. Daarbij zou sprake zijn geweest van een (schijn)overdracht van de collectie, die was ingegeven door de wens de collectie voor confiscatie door het naziregime te behoeden. De overdracht van de collectie op 2 april 1940 aan L&R en de daaropvolgende overdrachten aan Van Beuningen en Posse zouden bovendien op verschillende civiel-rechtelijke gronden nietig, althans aantastbaar zijn.

Beoordelingskader

B.3. Verzoekster heeft herhaaldelijk aangevoerd dat de commissie het onderhavige verzoek tot teruggave naar maatstaven van redelijkheid en billijkheid heeft te beoordelen (3 juli 2008, pag. 40). Hiervoor verwijst zij onder meer naar artikel 2 lid 5 van het Instellingsbesluit 2001 (23 januari 2014, pag. 5). Daarnaast pleit zij ervoor om onder onvrijwillig bezitsverlies dat direct verband houdt met het naziregime ook te verstaan ‘de verkoop tot stand gekomen door schending van goede trouw in het vooruitzicht om te collaboreren’ (mondelinge behandeling, 20 maart 2014).

B.4. De commissie kan niet meegaan in deze zienswijze. Op grond van haar Instellingsbesluit uit 2001 heeft de commissie de opdracht om met inachtneming van het restitutiebeleid (artikel 2 lid 4 Instellingsbesluit) de minister op diens verzoek te adviseren over de te nemen beslissingen op verzoeken om teruggave van cultuurgoederen uit de rijkscollectie waarvan de eigenaar door omstandigheden die direct verband hielden met het naziregime onvrijwillig het bezit heeft verloren. Bij bezitsverlies door particulieren die, zoals Koenigs (zie hierna onder B.5, B.6 en B.7) niet behoorden tot een vervolgde bevolkingsgroep is van een dergelijk onvrijwillig bezitsverlies sprake indien er een direct verband bestaat tussen een van het naziregime uitgaande specifieke dreiging of dwang en het bewuste bezitsverlies (zie ook de adviezen inzake Weijers, RC 1.68, overweging 14 en Aldenburg-Bentinck, RC 1.102, overweging 7).

Omkering bewijslast

B.5. Verzoekster voert aan dat Koenigs actief politiek tegenstander was van het naziregime en aangemerkt dient te worden als vervolgingsslachtoffer. Ter ondersteuning van dit standpunt verwijst zij onder meer naar een brief van het Nederlandse Beheersinstituut, waarin Koenigs omschreven werd als ‘verklaard tegenstander van het nazibewind’; diverse getuigen-verklaringen die in de jaren na de oorlog zijn afgegeven en die strekken ten gunste van de politieke betrouwbaarheid van Koenigs; zijn betrokkenheid bij het Duitse culturele leven; de internationale faam van zijn kunstcollectie; zijn naturalisatie tot Nederlander in 1939; documenten waaruit kan worden afgeleid dat Koenigs inlichtingen verstrekte aan onder meer de Britse geheime dienst; gegevens over Koenigs’ zakelijke en persoonlijke omgang met joden na 1933, waaronder aanwijzingen dat hij op diverse manieren joodse relaties steunde en te hulp is geschoten, en informatie over familierelaties die actief waren in het verzet tegen het naziregime in Duitsland. Daarbij voert verzoekster tevens aan dat de verkoop van de collectie in verband kan worden gebracht met de liquidatie van de (‘joodse’) bank L&R. Verzoekster betoogt dat Koenigs op gelijke voet beoordeeld dient te worden als particulieren die op grond van hun afkomst vervolgd zijn door het naziregime, zoals joden, en dat dient te worden uitgegaan van onvrijwillig bezitsverlies. Daarmee doet zij een beroep op de omkering van de bewijslast, zoals vervat in de Aanbevelingen van de Commissie Ekkart inzake de restitutie van particulier kunstbezit (april 2001).

B.6. De commissie overweegt dat ingevolge de derde aanbeveling voor particulier kunstbezit van de Commissie Ekkart, overgenomen door de regering, de verkoop van kunstwerken door joodse particulieren in Nederland vanaf 10 mei 1940 als onvrijwillig wordt beschouwd, tenzij uit de feiten nadrukkelijk anders blijkt. De regering heeft in reactie op deze aanbeveling de verwijzing naar joodse particulieren uitgebreid tot andere vervolgingsslachtoffers, zoals Roma en Sinti. Ook wordt in de regeringsreactie verwezen naar ‘andere specifieke groepen van vervolgingsslachtoffers’ (TK, 2001-2002, 25 839, nr. 27). Het voorgaande geldt voor bezitsverlies dat in Nederland plaatsvond vanaf 10 mei 1940, de datum waarop de nazi’s Nederland binnenvielen. Vóór deze datum wordt bij bezitsverlies in Nederland uitgegaan van vrijwillig bezitsverlies, tenzij de feiten het tegendeel hoogstwaarschijnlijk doen zijn, zelfs bij particulieren die behoren tot een vervolgde bevolkingsgroep. Nu de eigendomsoverdracht van onderhavige kunstwerken door Koenigs plaatsvond op 2 april 1940, derhalve vóór 10 mei 1940, kan van een bewijslastomkering zonder meer in deze zaak alleen al om deze reden geen sprake zijn.

B.7. Daarnaast is de commissie van oordeel dat Koenigs niet is aan te merken als verzetsdeelnemer of vervolgingsslachtoffer zoals bedoeld in het restitutiebeleid. Van een erkenning van Koenigs als verzetsstrijder door de Nederlandse overheid is geen sprake. Het is aannemelijk dat Koenigs in december 1940 enige tijd door de SD is vastgehouden en ondervraagd, maar op grond van het onder overweging A.15 vermelde acht de commissie het aannemelijk dat een en ander verband hield met een poging van Koenigs om Göring in kennis te stellen van berichten over een op handen zijnde aanslag en niet met verzetsactiviteiten of de verkochte kunstwerken. Deze arrestatie en dit verhoor rechtvaardigen daarmee niet de conclusie dat Koenigs als vervolgingsslachtoffer zou dienen te worden aangemerkt. Ook is niet aannemelijk geworden dat Koenigs in 1941 is vermoord. In samenhang bezien blijkt ook uit het overige aangevoerde niet dat Koenigs’ houding en activiteiten zodanig waren dat deze van de zijde van het naziregime hebben geleid tot maatregelen gericht tegen hem persoonlijk, op grond waarvan hij is aan te merken als vervolgingsslachtoffer. De commissie is daarentegen van oordeel dat Koenigs een invloedrijk zakenman was die zich – zeker in vergelijking met het joodse volksdeel – in vrijheid kon bewegen.

B.8. Op grond van het voorgaande is het aan verzoekster om aannemelijk te maken dat Koenigs het bezit van de thans geclaimde kunstwerken onvrijwillig heeft verloren door omstandigheden die direct verband houden met het naziregime.

De akten van 2 april 1940

B.9. Met de door verzoekster opgeworpen en door overgelegde deskundigenberichten ondersteunde civielrechtelijke bezwaren – waaronder strijd met het toeëigeningsverbod als bedoeld in artikel 1200 BW (oud) en het verrichten van ‘schijnhandelingen’ – wordt betoogd dat bij de onderhandse akten van 2 april 1940 de geclaimde kunstwerken in strijd met de regels van het civiel recht aan L&R zijn overgedragen. De conclusies die verzoekster hieraan verbindt zijn niet in alle stukken eenduidig, maar lijken betrekking te hebben op zowel de juridische en feitelijke status van de collectie als op de beleidsmatige aanmerking van het bezitsverlies als onvrijwillig. In de reactie van 3 juli 2008 schrijft verzoekster met betrekking tot de eigendomsstatus van de collectie: ‘Alvorens daaraan toe te komen, willen verzoek(st)ers echter één kwestie bijzonder benadrukken: volgens alle juridische deskundigen staat vast dat Koenigs eigenaar is gebleven van de Collectie en dat noch Van Beuningen, noch enige latere verkrijger de eigendom op de Collectie heeft verkregen. Franz Koenigs heeft nog immer als eigenaar te gelden’. Daarnaast heeft verzoekster op 20 maart 2014 via haar vertegenwoordiger gesteld: ‘Maar als de overeenkomsten van 2 april 1940 schijnhandelingen zijn geweest, en als Koenigs de facto nog beschikte over de collectie, de jure nog beschikkingsbevoegd was en de eigendom nog niet verloor, dan kon die verkoop, los van de omstandigheden, niet buiten hem om. En dan heeft Koenigs het bezit inderdaad onvrijwillig verloren’ (Aantekeningen mr. De Jong, bladzijde 5). Verzoekster voert aan dat de commissie bij het uitvoeren van haar adviestaak regelmatig tot juridische kwalificaties komt en zich daarom ook in onderhavige zaak dient uit te spreken over de civielrechtelijke gronden die de nietigheid of aantastbaarheid van de overdracht aan L&R en de daaropvolgende overdrachten aan Van Beuningen en Posse tot gevolg zouden hebben.

B.10. Juist is dat de commissie regelmatig ‘tot juridische kwalificaties komt’, bijvoorbeeld bij de vraag of de (rechtsvoorganger van een) verzoeker de oorspronkelijke eigenaar is in de zin van artikel 2 lid 1 van het Instellingsbesluit. De vraag die hier aan de orde is, luidt of Koenigs het bezit van de tekeningen onvrijwillig heeft verloren door omstandigheden die direct verband houden met het naziregime. Dat Koenigs in casu het bezit van de tekeningen heeft verloren, dat wil zeggen dat de tekeningen uit de (feitelijke) macht van Koenigs als houder van die tekeningen voor zichzelf (vergelijk art. 3: 107 lid 1 BW) zijn geraakt, staat vast. Zulks heeft plaats gevonden op 2 en 9 april 1940. De vraag of dit verlies van de (feitelijke) macht berust op een of meer op civielrechtelijke gronden nietige of vernietigbare rechtshandelingen valt onder de ‘gewone rechtsregels’ als bedoeld in de toelichting bij artikel 2 van het Instellingsbesluit. Zij valt derhalve buiten het kader van het restitutiebeleid en de taakopdracht van de commissie. Voor zover de argumentatie van verzoekster, zoals samengevat in B.9, betrekking heeft op de vraag of sprake is van onvrijwilligheid van het bezitsverlies door omstandigheden die direct verband houden met het naziregime, verwijst de commissie naar de overwegingen B.13 – 19.

Waarde collectie

B.11. Verzoekster voert aan dat Koenigs op 2 april 1940 genoegen zou hebben genomen met slechts een deel van de werkelijke waarde van de collectie, hetgeen zou duiden op een schijnhandeling. Zij wijst daarbij onder meer op het feit dat Hannema de collectie in december 1940 waardeerde op aanzienlijk hogere bedragen (NLG 7.29 miljoen en NLG 3.5 miljoen) dan de koopsom van 1 miljoen die kort tevoren door Van Beuningen was betaald. Daarbij heeft verzoekster aangevoerd dat noch Koenigs noch zijn onderneming Rhodius Koenigs in financiële moeilijkheden verkeerde, zodat de overdracht van de collectie aan L&R niet vanuit een zakelijke optiek verklaarbaar zou zijn.

B.12. De commissie is van oordeel dat de vraag of Koenigs in april 1940 al dan niet financieel bij machte was de lening af te lossen, in het midden kan blijven. Uit de akten blijkt immers dat Koenigs niet voor aflossing koos. Daarbij acht de commissie het aannemelijk dat Koenigs en L&R genoegen hebben genomen met een relatief geringe tegenprestatie voor de collectie omdat zij beoogd hebben Museum Boymans en het nationaal kunstbezit te ondersteunen (zie overwegingen A.5 en A.10). De commissie is derhalve van oordeel dat objectieve waardebepalingen, zo die al te reconstrueren zouden zijn, voor een beoordeling van het onderhavige adviesverzoek niet noodzakelijk zijn.

Omstandigheden bezitsverlies

B.13. Dat de niet-joodse Koenigs zijn collectie door overdracht aan een ‘joodse’ bank wilde behoeden voor confiscatie door de nazi’s, zoals verzoekster betoogt, acht de commissie hoogst onwaarschijnlijk. Daarentegen acht de commissie het op grond van de bewaard gebleven uitingen in correspondentie (zie ook overweging A.10, A.11, A.12 en A.17) aannemelijk dat Koenigs en L&R zich vanaf 1939 gezamenlijk hebben ingespannen om de collectie in zijn geheel en definitief onder te brengen bij Museum Boymans.

B.14. Welke overwegingen precies ten grondslag hebben gelegen aan de eigendomsoverdracht op 2 april 1940 door Koenigs aan L&R van zijn collectie tekeningen en schilderijen, zoals gespecificeerd bij de overeenkomst van 1 juni 1935, tegen kwijting van zijn schuld aan L&R alsmede de uiteindelijke verkoop op 9 april 1940 door L&R van de tekeningencollectie en 12 schilderijen aan Van Beuningen, valt thans niet meer te achterhalen. Wel staat vast dat genoemde transacties plaatsvonden vóór 10 mei 1940. Het naziregime was op dat moment niet in Nederland gevestigd en dit maakt een verband tussen de overdracht van de collectie en een door het naziregime uitgeoefende specifieke dreiging of dwang jegens Koenigs weinig plausibel.

B.15. Door zijn goede verstandhouding met de directie van L&R bleef Koenigs ook na de overdracht van de collectie op 2 april 1940 betrokken bij de onderhandelingen en ging hij er kennelijk (naar later bleek terecht) van uit dat de bank zijn wens tot terbeschikkingstelling van de collectie aan het Museum Boymans zou respecteren. Het feit dat Koenigs op 17 april 1940 als gebaar nog een tweetal tekeningen van Carpaccio aan het museum schonk, toont aan dat Koenigs er verheugd over was dat, naar hij toen veronderstelde, de tekeningencollectie bijeen zou blijven en dat Van Beuningen geacht werd deze ook onder de naam Koenigs, door een schenking dan wel bruikleen, in Museum Boymans te laten. Ook de uitingen van de directie van L&R geven blijk van tevredenheid met de transactie en de voorwaarden waaronder deze, naar men toen veronderstelde, was gesloten. Dit alles wijst niet op onvrijwillig bezitsverlies als bedoeld in overweging B.4.

B.16. Voor alle betrokkenen moet duidelijk zijn geweest dat Koenigs in de veronderstelling verkeerde dat de tekeningencollectie bijeen zou blijven en dat Van Beuningen werd geacht deze onder de naam collectie-Koenigs, door een schenking dan wel een bruikleen, in Museum Boymans te laten. De commissie acht het aannemelijk dat de doorverkoop door Van Beuningen ten behoeve van Hitlers kunstcollectie, acht maanden nadat hij de collectie van L&R had verworven, strijdig was met de door Koenigs gekoesterde samenhang van de door hem zorgvuldig opgebouwde collectie en ten koste ging van Museum Boymans en het Nederlands kunstbezit. Tevens acht de commissie het aannemelijk dat deze doorverkoop, mede als gevolg van de door Koenigs en L&R gedane concessies, voor Van Beuningen persoonlijk zeer winstgevend was. Een en ander was in strijd met Koenigs’ wensen en de bij hem gewekte verwachtingen (zie ook overweging A.18). Deze gang van zaken leidt evenwel niet tot de conclusie dat hier sprake is van onvrijwillig bezitsverlies als bedoeld in overweging B.4.

B.17. Verzoekster betoogt echter dat sprake is geweest van een ‘listig samenspel tussen Van Beuningen, Hannema en Posse’, dat tot doel had dat L&R de Koenigs-collectie voor een zeer lage prijs aan Van Beuningen (en niet aan het Museum Boymans) zou verkopen, waarna deze een deel van die collectie aan Posse/Hitler zou kunnen verkopen en leveren tegen een hogere prijs dan Van Beuningen voor de gehele collectie heeft betaald. Van Beuningen zou al voor de bezetting afspraken hebben gemaakt met Hitlers vertegenwoordiger, dr. H. Posse, om de collectie ten behoeve van Hitler veilig te stellen en uitvoer door Koenigs daarvan te verhinderen. Hannema en Van Beuningen zouden vervolgens hebben samengespannen met het doel Koenigs zijn collectie afhandig te maken, waarbij zij de dreiging van een Duitse inval hebben aangewend als dwangmiddel. Verzoekster voert in dit kader aan dat het curatorium van het museum al in 1939 zou hebben geweten dat de collectie het daaropvolgende jaar het museum zou verlaten, ‘dat hier Joden bij betrokken zijn’, en dat in de visie van financier Van Beuningen en Boymans-directeur Hannema ‘van Joden wordt gekocht’.

B.18. De commissie overweegt dat niet alle in dit opzicht aangevoerde feiten voldoende aannemelijk zijn gemaakt. Ook als de juistheid van dit betoog zou worden aanvaard, zou dit niet tot restitutie leiden. Volgens verzoekster zou één en ander tot de conclusie moeten leiden dat sprake was van onvrijwillig bezitsverlies als gevolg van omstandigheden die direct verband houden met het naziregime. Anders dan waarvan verzoekster kennelijk uitgaat, rechtvaardigt het enkele feit dat deze gebeurtenissen zouden hebben plaatsgevonden op een tijdstip dat een Duitse inval dreigde, niet de conclusie dat een direct verband bestond tussen een van het naziregime uitgaande specifieke dreiging of dwang en het bezitsverlies door Koenigs (vergelijk overweging B.4). Het is bovendien niet aannemelijk dat Van Beuningen, Hannema en Posse betrokken zijn geweest bij de inbetalinggeving door Koenigs aan L&R. Aangezien Van Beuningen de collectie heeft verkregen van L&R, kan niet de stelling worden aanvaard dat de feiten en omstandigheden waaronder die laatstbedoelde verkrijging plaats vond, gevolgen kan hebben ten aanzien van Koenigs.

B.19. Uit niets blijkt dat door de nabestaanden van Koenigs in de jaren na de oorlog een verzoek tot restitutie is ingediend met betrekking tot (delen van) de hier besproken tekeningencollectie. Tekenend acht de commissie in dit kader dat de naoorlogse inwinning van juridisch advies zoals vermeld in overweging A.18 niet zag op restitutie van de collectie aan diens erven, maar op de kennelijke wens om Van Beuningen aan te spreken op zijn niet nagekomen ‘toezegging tot in standhouding der Koenigs collectie en tot continuatie van de bruikleen aan het Boymans Museum’ als gevolg van de doorverkoop van een deel van de collectie aan Posse.

B.20. De commissie is derhalve van oordeel dat Koenigs het bezit van de hier geclaimde kunstwerken niet onvrijwillig heeft verloren als gevolg van omstandigheden die direct verband hielden met het naziregime.