Beoordelingskader

Ingevolge artikel 2, eerste lid, van het Besluit adviescommissie restitutieverzoeken cultuurgoederen en Tweede Wereldoorlog, zoals gewijzigd, is er een commissie die tot taak heeft de minister op diens verzoek te adviseren over de te nemen beslissingen op verzoeken om teruggave van cultuurgoederen waarover de oorspronkelijke eigenaar door omstandigheden die direct verband hielden met het naziregime onvrijwillig het bezit heeft verloren en die:
a. onderdeel zijn van de NK-collectie; of
b. tot het overig bezit van de Staat der Nederlanden behoren.

Ingevolge het vijfde lid adviseert de commissie over verzoeken als bedoeld in het eerste lid, onder b, naar maatstaven van redelijkheid en billijkheid.

Ingevolge het zesde lid kent de commissie bij haar adviestaak, bedoeld in het eerste lid, groot gewicht toe aan de omstandigheden van de verwerving door de bezitter en de mogelijkheid van kennis van de verdachte herkomst ten tijde van de verwerving van het betrokken cultuurgoed.

Overwegingen

1. De commissie heeft de relevante feiten vastgesteld aan de hand van het conceptfeitenoverzicht van 27 november 2014 en de daarop ontvangen reacties. Hier wordt volstaan met de volgende samenvatting. Verzoekers hebben aangevoerd dat hun oudoom Andries Witmond (1893-1943; hierna ook: Witmond), die van joodse afkomst was, tijdens de bezetting het bezit van de ijstjotter door diefstal heeft verloren. Verzoekers behoren tot de erfgenamen van Witmond en zijn echtgenote Berendje Wolf (1897-1943). Het echtpaar was in gemeenschap van goederen getrouwd en kreeg twee kinderen, Philip Benjamin (1924-1943) en Benjamin Philip (1928‑1943). Witmond dreef in Monnikendam een manufacturenzaak, die hij had overgenomen van zijn vader Philip Witmond (1858-1923).
   Het laatst bekende adres van het gezin Witmond was Muiderstraat 4a-III te Amsterdam. Op 27 mei 1943 is het gezin weggevoerd naar Westerbork en op 4 juni 1943 vermoord in Sobibor. Ook andere familieleden van Witmond zijn ten slachtoffer gevallen aan de jodenvervolging.
2. De aanleiding voor het restitutieverzoek vormde het herkomstonderzoek van de eigen collectie dat door het Museum onder auspiciën van de Nederlandse Museumvereniging is verricht in verband met roof, confiscatie of gedwongen verkoop in de periode vanaf 1933. Naar aanleiding van het door het Museum verrichte onderzoek, werd het Museum door Rudi Ekkart, voorzitter van de commissie Museale Verwervingen vanaf 1933, geattendeerd op de verdachte herkomst van de ijstjotter. Hierop heeft de conservator van het Museum, JJ, nader onderzoek verricht naar de ijstjotter. De resultaten van dit onderzoek zijn neergelegd in het rapport Herkomst Helder: verwerving van de ijstjotter ‘Sperwer’ van 7 maart 2013. In zijn rapport concludeerde JJ het volgende:
   ‘Het Zuiderzeemuseum heeft de ijstjotter Sperwer in 1951 te goeder trouw aan[ge]kocht. Men heeft de herkomst van het voorwerp destijds niet onderzocht. Volgens de Vereniging Oud Monnickendam zouden broer Moos en een van de zussen van Andries Witmond en/of de nazaten van hen de rechtmatige eigenaar zijn van de ijstjotter Sperwer nadat de nazi’s Andries Witmond en diens familie in concentratiekamp Sobibor in 1943 om het leven hebben gebracht.
   Het Zuiderzeemuseum heeft het voorwerp niet van de officiële eigenaar gekocht maar van degene die de ijstjotter op een onrechtmatige manier heeft verkregen.
   Waarschijnlijk heeft de directie van het Zuiderzeemuseum na de brief van 2 december 1998 van museumconsulent Jan Sparreboom geen verdere actie ondernomen om familie van Andries Witmond te achterhalen, zoals aangegeven in de brief.
   Wanneer nu alsnog nabestaanden worden gevonden, kan het museum met deze rechtmatige eigenaren de toekomst van het vaartuig bespreken’.
3. Op de website www.musealeverwervingen.nl, waarop sinds oktober 2013 de resultaten van het landelijke museumonderzoek worden vermeld, geeft het Museum onder meer de volgende informatie over de ijstjotter:
   • ‘Reconstructie herkomst
     Vóór 1908 <> 1943 (?) / Andries Witmond (collectie), Monnickendam / Inventaris museum
     1943 (?) <> 1951-09-27 / Watersportcentrum, K. / Inventaris museum
     1951-09-27 <> heden / Aankoop museum van het watersportcentrum / Inventaris museum’.
   • ‘Conclusie / Het vaartuig de ijstjotter behoorde voor de Tweede Wereldoorlog tot het eigendom van de joodse koopman Andries Witmond’.
   • ‘Toelichting / De familie Witmond had een manufacturenwinkel op de Middendam in Monnickendam. De Sperwer lag opgeslagen in het pakhuis dat zich tegenover de winkel van de familie Witmond bevond. Andries Witmond werd in 1943 in Sobibor omgebracht. In 1943 werd de ijsschuit, volgens de toenmalige wethouder, uit de opslag ontvreemd en naar het watersportcentrum de Zeilhoek in K. overgebracht. De eigenaar van het Watersportcentrum verkocht in 1951 voor 300 gulden de ijstjotter aan het Zuiderzeemuseum. Op 14 april 1997 kwam ook nog een houten koffer met een set van twee katoenen zeilen behorende bij de IJstjotter ‘Sperwer’ in het bezit van het Zuiderzeemuseum.
     Het museum heeft de rechthebbenden opgespoord en contact met hen opgenomen’.
4. Bij haar onderzoek heeft de commissie aanwijzingen gevonden die bevestigen dat ten tijde van de Duitse bezetting Witmond de eigenaar was van de ijstjotter en dat hij het bezit door diefstal heeft verloren. Zo bevindt zich in documentatie over Witmond uit het archief van het Nederlands Beheersinstituut (hierna NBI) een na de oorlog opgestelde ‘STAAT VAN BEZITTINGEN VAN  DEN HEER A. WITMOND te MONNICKENDAM’, waarin onder meer een ‘ijsschuit’ wordt genoemd:
   ‘Bij den Heer G. Karmelk N.Z. Burgwal 30 te Monnickendam bevond zich op ’t erf een ijsschuit, met vol tuig. Deze is door den N.S.B.er LL uit Monnickendam verkocht aan een andere N.S.B.er MM uit K..’
   Ook bevindt zich in het NBI-archief een tweetal brieven uit 1947 van L. Grunwald, de bewindvoerder van Witmond, aan het NBI waarin hij zijn pogingen beschrijft om de ‘ijsschuit’ van Witmond, ‘gegapt door de N.S.B.-er LL’, terug te krijgen.
   De commissie heeft aanwijzingen gevonden dat de hierboven genoemde LL de ijstjotter vervolgens heeft verkocht aan de N.S.B.-er MM uit K., exploitant van jachthaven ‘De Zeilhoek’. Een inventarislijst van zijn vermogen uit juni 1945 vermeldt onder meer: ‘Op zolder: […] 1 ijsschuitje / [f] 50.– ’.
   Op 24 april 1947 schreef E. IJlst, de beheerder van het vermogen van MM, in een toelichting op een financieel overzicht: ‘Tot het bezit behoort een ijsschuit zonder zeilen welke door MM gekocht was van LL te Monnikendam (in de bezettingstijd). (…)’.
5. Het Museum heeft de ijstjotter in 1951 verworven van NN, de zoon van voormelde MM. Nadat de toenmalige directeur van het Museum, S.J. Bouma, was gewezen op het bestaan van de ijstjotter, heeft hij bij brief van 6 september 1951 de Minister van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen gevraagd hem te machtigen om de ijstjotter te verwerven voor NLG 300. Nadat de gevraagde machtiging was verleend, is het Museum overgegaan tot aankoop. Sindsdien bevindt de ijstjotter zich in het Museum als onderdeel van de rijkscollectie.
   NN heeft op 14 april 1997 een houten koffer met een set van twee katoenen zeilen behorend bij de ijstjotter geschonken aan het Museum.
6. Vanaf het einde van de jaren vijftig hebben familieleden van Witmond en derden zich herhaaldelijk tot het Museum gewend met vragen over de herkomst van de ijstjotter. Voor een overzicht en inhoud van de betreffende correspondentie verwijst de commissie naar paragraaf 3.3. van het conceptfeitenoverzicht.
7. Verzoekers hebben er op gewezen dat de ijstjotter al in bezit was van hun overgrootvader, Philip Witmond. In dit verband hebben zij gewezen op een foto uit het tijdschrift De Prins uit januari 1908, met als onderschrift: ‘Het snelst zeilende ijsschuitje van Monnikendam op de Gouwzee (de “Sperwer” van den heer Witmond)’. Volgens verzoekers wordt hiermee Philip Witmond bedoeld.
   Verzoekers hebben de minister verzocht om restitutie van de ijstjotter ‘opdat recht gedaan wordt aan de geschiedenis’. Daarbij hebben verzoekers tevens vermeld zich bewust zijn van ‘de waarde die de ijstjotter heeft voor de collectie van het Zuiderzeemuseum’.
8. De minister heeft aangegeven dat de ijstjotter voor het Zuiderzeemuseum van groot belang is omdat het gaat om een recreatievaartuig. Met een ijstjotter werd voor recreatieve doeleinden het ijs op de Zuiderzee betreden, net als met schaatsen en met een duwslede of arrenslede. Er zijn maar weinig ijszeilers in museumcollecties te vinden. Omdat de ijstjotter op de Gouwzee/Zuiderzee is gebruikt past deze als geen ander in de collectie van het Zuiderzeemuseum. In het verlengde hiervan is de ijstjotter ook van groot belang voor de Rijkscollectie en de collectie Nederland, aldus de minister.
   De ijstjotter is sinds de verwerving in 1951 tot aan de verbouwing van het Museum in 1997 in het Museum te zien geweest. Na de verbouwing is de ijstjotter in het depot Hoogwoud opgeslagen. Het Zuiderzeemuseum is plannen aan het ontwikkelen voor een tentoonstelling over ijsrecreatie waarbij de ijstjotter het middelpunt zal zijn.

Conclusie

De Restitutiecommissie adviseert de Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap om de ijstjotter Sperwer met alle toebehoren zoals twee katoenen zeilen, te restitueren aan de gerechtigden tot de nalatenschappen van de echtelieden Andries Witmond en Berendje Witmond-Wolf, volgens het desbetreffende JOKOS-dossier beiden overleden te Sobibor op 4 juni 1943.

Aldus vastgesteld in de vergadering van 18 mei 2015 door W.J.M. Davids (voorzitter), J.Th.M. Bank, R. Herrmann, P.J.N. van Os, E.J. van Straaten, H.M. Verrijn Stuart en I.C. van der Vlies (vice-voorzitter), en ondertekend door de voorzitter en de waarnemend secretaris.

(W.J.M. Davids, voorzitter)
(R.A.M. Nachbahr, waarnemend secretaris)